اهمیت نامهٔ وزیر امور خارجه

تبلور عینی علم نظری و علم عملی این است که برای جایگاه های مدیریتی و مشاغل تخصصی همچون وزیر امور خارجه از اهل آن فن استفاده شود. نویسنده که یکی از طرفداران دیدگاه ارتباط نظریه و عمل در علوم انسانی است، همواره اعتقاد دارد بخش عمده ای از موفقیت ایران در سیاست داخلی و خارجی مرهون استفاده و احترام به دیدگاه ها و راه حل های متخصصان علوم انسانی است.

دولت یازدهم یکی از یگانه دولت های موفقی بوده است که توانست در عرصه سیاست خارجی موقعیت های بزرگی بدست آورد. سهم بزرگ این موفقیت مرهون قابلیت های متخصصانی چون وزیرخارجه دکتر ظریف است.

نتیجه اعتماد به متخصصانی که امتحان خود را به خوبی داده اند و بارها در فهم و تحلیل پدیده ها و در راستای کنترل و هدایت آنها در جهت منافع مردم، خوش درخشیده اند، برای هر کشوری یک منبع قدرت و ذخیره بزرگ است. زیرا به هیچ وسیله ای نمی توان در قبال چگونگی واکنش و اقدام در قبال تحولات روابط بین الملل جز با استفاده از عامل انسانی روندهای پیچیده را مورد بررسی دقیق قرار داد.

توافق برجام، بی اثر کردن هفت قطعنامه جنگ طلبانه ضد ایران، خارج کردن ایران از فصل 7 منشور سازمان ملل -که هر کشوری را تهدید جدی برای امنیت سایر کشورها می خواند و از همه اعضای سازمان ملل می خواهد با هر وسیله برای رفع تهدید اقدام کنند- عملکرد بسیار ماهرانه، عالمانه و سختی بود. بررسی این موارد و چگونگی رفع تحریم های فروش نفت و بسیاری مشکلات ایجاد شده، و برای فهم منصفانه چگونگی تغییر و تحول در وضعیت بحرانی ایران در سال های 1389 تا 1392 ، نیاز به نوشتن صدها کتاب و مقاله علمی دارد.

 در روابط بین الملل، بحث اصلی قدرت است، ایران با 6 قدرت بزرگ پشت میزمذاکره نشست، قطعا وزیر خارجه­ ای که تخصص دیگری مانند پزشکی دارد، نمی توانست فهم کامل و درستی از پیچیدگی مذاکرات داشته باشد، زیرا در این رشته درس نخوانده و تجربه علمی مناسب را کسب نکرده بود. یا کسی که دانش زبان بین المللی را ندارد و باید به ترجمه های پر غلط مراجعه کند و برای هر مذاکره و گفتگویی همیشه یک مترجم نا آشنا به زبان تخصصی روابط بین الملل همراه داشته باشد، نتیجه ای جز فرصت سوزی و مشکل تراشی برای ایران حاصل نمی کند. چه بسا اگر از ابتدای انقلاب به این مسائل مهم توجه می شد الان وضعیت بین المللی ایران بسیار بهتر بود.  وضعیت ناگوار متخصصان علوم انسانی، متوجه آنهایی است که بدون توجه به تناسب و شایستگی های علمی و حرفه ای، افراد را در منسب های بالای اجرایی، تخصصی و حتی پژوهشی قرار می دهند.

نامه حساس، به موقع و هشدارآمیز وزیر خارجه به رئیس سازمان انرژی اتمی در مورد اقدام آمریکا برای نقض برجام و در زمانی که سفیرآمریکا به وین سفر کرده تا نگرانی خود را از تهدید ایران به آمانو و موگرینی اعلام کند، برخاسته از تخصص مرتبط وزیر خارجه با مسئولیت اجرایی اش می باشد. همچنین نتیجه سال ها زحمت علمی و زانو زدن در کلاس های درس روابط بین الملل و دیپلماسی است.  

در عرصه سیاست بین الملل آنکه زور و قدرت فیزیکی و نظامی بیشتری دارد معمولا بر طرف ضعیف چیره می شود. اما زمانی که هنر دیپلماسی به کار آید، می تواند در مقابل این بی عدالتی تا حد ممکن بایستد. این کاری بود که دکتر ظریف وزیر خارجه ایران در برجام عملی کرد و همچنان در این راه گام بر می دارد. بدون شک در صورت استمرار این راه و استفاده از هنر دیپلماسی، امید می رود قدرت و نفوذ بین المللی ایران در چهار سال آینده بیش از این شود. 

قطعا یک فرد متخصص در امور پزشکی و مهندسی که تمام عمر خود در آزمایشگاه و کارگاه با ابزار سخت و بتن ومیزان الحراره و فشار سنج و غیره سر و کار داشته است، ارتباط پدیده  A  و B  و نیز تاثیر متغیرهای واسطه ای بر این دو پدیده را در سیاست بین الملل بدرستی نمی تواند تحلیل و بررسی نموده و زمان کنش و واکنش به پدیده های بین المللی را محاسبه کند ضمن آنکه میزان تاثیر و بُرد نتایج این تعاملات را ارزیابی و پیش بینی نماید. بنابراین، آگاهی از اصول و پیچیدگی و امور انتزاعی علم روابط بین الملل در روند تصمیم گیری و اقدام به موقع برای دفاع از منافع ملی نقش حیاتی دارد.

البته در همه رشته های علم، ما متخصصانی با توانایی ها و مدارج هوشی و علمی متفاوت داریم. برخی در استفاده از علم خود از توانایی های عالی برخوردارند. مهم آن است که نهادی وجود داشته باشد که قادر به شناسایی متخصصان پیشرو در علوم انسانی برای حل مسائل کشور باشد. ما هنوز چنین مرکز یا نهادی را تاسیس نکرده ایم. پیشرفت عمده علمی، صنعتی و نفوذ جهانی غرب در ارتباط این علوم و برتری نقش راهبردی علوم انسانی و خدمت رسانی این علوم به علوم تجربی و فنی و تکنولوژیک بوده است.

با تلاقی نظریه و عمل در عرصه های کاربردی روابط بین الملل نتیجه آن می شود که واکنش به موقع و موثر محمد جواد ظریف در نامه‌ای به آمانو، در صدد بی اثر کردن یک کنش بین المللی علیه منافع ملی ایران است.

 ظریف در این نامه به آمانو ازاهداف سفر خانم هیلی سفیر آمریکا ابراز نگرانی کرده و گفته است "هدف اعلام شده این بازدید موجب برانگیخته شدن نگرانی‌های جدی نسبت به تخطی‌های بیشتر از متن و روح برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ می‌شود، که این بار علاوه بر این می‌تواند اعتبار آژانس را - که نقش حیاتی برای رژیم عدم اشاعه به طور کلی و برای برجام به طور اخص دارد - مخدوش سازد."

اقدام قابل تقدیر بعدی وزیر خارجه این بوده است که در نامه خود از خانم فدریکو موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا درخواست کرده تا نامه او به آمانو را میان اعضای کمیسیون مشترک برجام توزیع کند. در زمانی که آقای ترامپ رییس جمهور آمریکا توافق برجام را "بدترین توافق" اعلام کرده، وزیرخارجه در این نامه هشدار می دهد که این یک سفر عادی نیست بلکه با تحت فشار قراردادن وظایف فنی و حرفه ای آژانس به هدف نقض برجام صورت می گیرد:

"این بازدید با هدفی که برای آن اعلام شده است، با مفاد مختلفی از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ در خصوص نقش آژانس و ضرورت صیانت از استقلال آن و حفاظت از اطلاعات حساسی که در معرض اطلاع آژانس قرار می گیرد نیز ناهمخوان است. شورای امنیت به نحوی آشکار بر «نقش اساسی و مستقل آژانس بین المللی انرژی اتمی در راستی آزمایی پایبندی به موافقتنامه های پادمان» تاکید کرده است."

در کشاش های حساس بین المللی، لج بازی و تعجیل در اقدام بدون برنامه و غیر مرتبط با موضوع از سوی هر طرفی، می تواند فضای جنگ روانی را به نفع طرف مقابل تغییر دهد، اما یک دیپلمات زرنگ و حرفه ای می داند چگونه با تدبیر فضای سنگین تبلیغاتی حریف علیه ایران را با یک نامه هوشمندانه بشکند. نامه دکتر ظریف تا حد زیادی اثر خود را در کنترل اوضاع داشته است، تا آنجا که آمانو بعد از این دیدار، موضعی علیه ایران نگرفته است، سفیر آمریکا بعد از این جلسه با تایید اقدامات حرفه ای و جدی آژانس، با کارشناسان انرژی اتمی مسئول برنامه هسته ای ایران نیز گفتگو کرده است.

این نمونه مناسبی برای خدمت علوم انسانی به توسعه علوم فنی و تکنولوژی های راهبردی و صنعت سخت افزاری انرژی هسته ای است، وکسی جز متخصصان علوم انسانی و روابط بین الملل از عهده اش برنمی آیند. متاسفانه در ایران به ندرت به این مرحله و آگاهی از نقش علوم انسانی و وظیفه هدایتگر آن برای نیاز سنجی در پیشرفت صنعت و ارتباط آن با قدرت سیاسی رسیده ایم. با توجه به اینکه روند پیشرفت ما همچنان صنعت محور است، بزرگترین گروه مهندسان جهان در ایران هستند، باید بیش از پیش آنها را در راه قدرت نرم ایران با استفاده راهبردی از دانشمندان و متخصصین علوم انسانی هدایت کرد، هر چند امید چندانی برای این تحول متصور نیست.   

*دکتر حسام‌الدین واعظ‌زاده استاد دانشگاه