امید کریمی: دانش عالی عمومی در ایران، در یک دهه گذشته با چنان شتابی گسترده شده است که دو سالی هست دانشگاه‌های ایران، آمادگی پذیرفتن همه پشت کنکوری‌ها را دارند و البته صندلی خالی به وفور هم یافت می‌شود اما همین توسعه دانش عمومی که به کمک دانشگاه پیام‌نور، غیرانتفاعی و آزاد بوده است، ادعای ایران را در ارتقای علمی بالا برده است. ارتقایی که البته به کمک دانشگاه‌های مادر انجام می‌شود و نه دانشگاه پیام نور و غیر انتفاعی و مانند اینها. دانشگاه‌هایی مانند شریف، تهران، امیرکبیر، شهید‌بهشتی، علوم‌پزشکی ایران و تهران و چند واحد بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی مثل علوم تحقیقات و قزوین.
اکنون گفته می‌شود ایران رتبه 24 علمی دنیا را دارد و امسال هم چند پله‌ای رشد خواهد داشت. مانند چهار سال گذشته که گفته شده تا 80 پله رشد علمی ایران داشته است. صادق واعظ‌زاده، معاون علمی و فناوری رئیس دولت نهم حدود یک‌ماه پیش در این‌باره گفت: «دستیابی به مقام نخست تولید علم در منطقه بر‌اساس سند چشم‌انداز 20 ساله کشور کار دشواری نیست.
در سال‌های اخیر توجه به رشد علمی و ورود به فناوری‌های نوین در کشور صورت گرفته است. اگر بخواهیم از رقبای خود در منطقه پیشی بگیریم باید از امکانات موجود از طریق ساماندهی، هماهنگی و هم افزایی، بیشترین بهره را ببریم. در سال‌های گذشته دستگاه‌ها و موسسات هر یک ضوابط ویژه خود را در زمینه پژوهش و فناوری داشتند.» گفته می‌شود بزرگترین رقیب ایران در منطقه، ترکیه است که با 19 هزار و 310 مقاله علمی همچنان در جایگاه اول منطقه و در رتبه هفدهم دنیا از لحاظ تعداد مقالات قرار دارد. ایران در سال 2008 کمتر از 14 هزار مقاله علمی در مؤسسه بین‌المللی اطلاعات علمی،ISI نمایه کرد.
دکتر جعفر مهراد، رئیس مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری دراین باره به «خبر» می‌گوید: «تولید علم ایران در سال‌های 2006 و 2007 و 2008 به ترتیب شش‌هزار و 830، 9 هزار و 158 و 13 هزار و 569 مدرک است به طوری که این آمارها نشان می‌دهد هر سال در اثر تغییر نگرش مسئولان آموزش عالی کشور و پژوهشگران به نحو چشمگیری بر شمار تولیدات علم ایران افزوده شده و ایران را در سطح منطقه در مقام دوم قرار داده است.»
به عقیده مهراد ایران می‌تواند تا پایان 2009 بیش از 18 هزار مقاله را در ISI نمایه کند: «با توجه به روند کنونی افزایش مستندات علمی می‌توان امیدوار بود که تا پایان سال میلادی 2009 تولید علم ایران به بیش از 18 هزار مدرک و در حالت خوشبینانه‌تر به رقمی بین 18 هزار تا 20 هزار افزایش یابد.»
البته شاید پیش‌بینی‌ها درست از آب درآید و ایران به رتبه‌ای که پیش‌بینی شده است، برسد، چون طبق آماری که برای سال 2009 وجود دارد، ایران بیش از 8 هزار مقاله را تاکنون در ISI نمایه کرده است؛ 8 هزار و 61 مقاله تا 2 تیر 88، 23 ژوئن 2009. این تعداد مقاله، هزار و 231 مورد بیشتر از کل مقالات علمی ایران در سال 2006 است.
رتبه دانشگاه‌ها
اینها همه خبرهای خوبی است اما آیا واقعاً ایران چنین جایگاه علمی در دنیا دارد؟ شاید پاسخ دادن به این سؤال چندان مشکل نباشد. چون رتبه دانشگاه‌های معتبر ایران در جهان، بالای 500 است. تا سه سال پیش، رتبه دانشگاه‌های ایرانی، بسیار بدتر از این بود؛ دانشگاه تهران بهترین رتبه را داشت؛ 1045 دانشگاه شریف هم با جایگاه 2024، در جایگاه بعدی بود. دانشگاه‌های دیگر را باید جایگاهی فراتر از 3هزار برایشان در نظر می‌گرفتیم. اما اکنون اوضاع کمی بهبود پیدا کرده است. البته همان سه سال پیش هم وزیر علوم چنین رتبه‌ای را نپذیرفت و آن را به حب و بغضی که مؤسسات بین‌المللی درباره ایران دارند نسبت داد.
البته توجیه قابل قبول، تعدد مراکزی است که رنکینگ دانشگاه‌های جهان را انجام می‌دهد. با این حال واقعیت این بود که دانشگاه‌های مادر ایران، با وجود اعتباری که در داخل دارند و جایگاه علمی نسبتاً مناسبی که برخوردارند، در کمترین ارتباطات بین‌المللی قرار داشتند و کسی از اوضاع فعلی آنها خبر نداشت.
این چنین شد که توسعه ارتباطی با دانشگاه‌های خارج و البته توجه بیشتر به فضای مجازی دانشگاه‌ها و همچنین افزایش مقالات تولیدی، توانست آنها را تکانی دهد. همچنین در زمستان سال گذشته خبر رسیدکه دانشگاه تهران و شریف به ترتیب رتبه 485 و 486 دانشگاه‌های دنیا را از آن خود کرده‌اند. البته در یکی از رنکینگ‌ها این رده برای ایران در نظر گرفته شده بود اما در رنکینگ دیگر، دانشگاه تهران رتبه بهتر از 990 را نداشت.
در آماری که برای سال 2008 توسط سایت وبومتریکس منتشر شد، دانشگاه تهران در مقام 990 میان برترین دانشگاه‌های جهان، ایران پنجاه و چهارمین کشور برتر دنیا میان 55 کشور از نظر دانشگاه‌ها معرفی شد. در این رده‌بندی که بر مبنای اطلاعات وب‌سنجی سال 2008 انجام شده است، ایران تنها یک دانشگاه میان 1000 دانشگاه برتر سال 2008 دارد و در نتیجه در مقام 54 می‌نشیند اما رقبای علمی ایران که عربستان و ترکیه هستند، رتبه‌های به مراتب بهتری دارند.
عربستان با دو دانشگاه با رتبه‌های زیر 500 در رده 35 قرار گرفت و ترکیه با سه دانشگاه زیر رده 500 و شش دانشگاه دیگر که بین 500 و هزار جای داشتند، رده 31 را از آن خود کرد. این آمار در حالی منتشر شد که مقامات وزارت علوم اعلام کردند، چنین رنکینگی برایشان معتبر نیست و به رده‌بندی مؤسسه علمی تایمز استناد کردند که دو دانشگاه ایران را زیر رتبه 500 قرار داد.
محاسبات از مد‌افتاده
مشخص است که رتبه علمی یک کشور تنها با جایگاه دانشگاه‌هایش سنجیده نمی‌شود. مهمتر از دانشگاه‌ها، خروجی مراکز علمی است که در دنیا ثبت می‌شود و البته یک نکته ظریف؛ ارجاعات به مقالات تولیدی یک کشور، با این توجه که دزدی نباشند! مقامات علمی دولت نهم مدعی هستند ایران رتبه 24 جهانی را در تولید مقالات علمی دارد اما این ادعا را می‌توان با یک محاسبه دیگر به چالش کشید؛ به همه 13 هزار و اندی مقاله ایران در ISI چند ارجاع شده است؟ این ارجاعات بیش از 63 هزار مورد نیست. عموم نمایه‌های بین‌المللی تولید علم در پروتکل خود توضیح می‌دهند که جایگاه علمی کشورها علاوه بر تعداد تولیدات علمی بر ارجاعات آنان تعیین و مقایسه می‌شود.
در واقع شاخص مورد استفاده در زمینه میزان ارجاعات به مقالات علمی است که از تقسیم تعداد ارجاعات به مقالات یک مجله در یک‌سال بر تعداد مقالات قابل ارجاع در همان سال به‌دست می‌آید. با همین سیستم است که اکنون می‌توان گفت رده ایران نه 24 که 135 است. برای ایران ضریب تأثیر ٩٣/٢ (میزان ارجاعات به نسبت تعداد کل مقالات) وجود دارد که با این حساب رکورد میزان مراجعه متوسط به یک مقاله ایران را در رده‌ای بهتر از ١٣٥ قرار نمی‌دهد. حال آنکه در رده‌بندی‌های معمول ISI، ١٤٦ کشور، بیشتر ملاک محاسبه قرار نمی‌گیرد.
اما ارجاعات به مقالات ایرانی درحالی پایین است که اندک اعتباری هم که وجود داشت، چند ماه پیش با افشای تقلبی که یکی از استادان ایران در مقاله‌اش کرده بود، خدشه‌دار شد. این استاد دانشگاه گرگان، بدون ذکر منبع، از محتویات یک مقاله معتبر ثبت شده، استفاده کرده بود. اتفاقی مشابه این برای یکی از چهره‌های معروف زیست‌محیطی ایران هم افتاد و مدتی گل خبرها بود. گفته می‌شود از این دست سرقت‌های علمی در جامعه دانشگاهی رده پایین‌تر به وفور یافت می‌شود و حتی میان استادان دانشگاه‌های معتبر ایرانی هم دیده می‌شود.
با این حال، مسئولان آموزشی عالی ایران، از رتبه علمی ایران حرف می‌زنند و رشد 47درصدی که دارد. یعقوب فتح اللهی، معاون پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس درباره ارتقای رتبه علمی ایران در ISI گفته است: «نرخ رشد مقالات علمی ایران در سال 2008 حدود 47درصد بود.»
نظر شما