پالایشگاه‌ها؛ متحدان جدید اوپک

پالایشگاه‌ها به گونه‌ای غیرمنتظره به متحدان اصلی اوپک در افزایش قیمت‌های نفت بدل شده‌اند. بازار نفت پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. اما بیشتر تحلیل‌های مربوط به بازار نفت تقریباً فقط قیمت‌های نفت خام را مورد توجه قرار می‌دهد. این خود سبب می‌شود عامل عرضه و تأثیر آن بر سمت و سوی قیمت‌ها به موضوع محوری تبدیل شود. آیا در بازار، نفت بسیار زیادی وجود دارد یا بسیار کم؟ چنین تفسیرهایی معنی بنیادهای بازار را به میزان عرضه فوری فرومی‌کاهد و به گونه‌ای ساده انگارانه موضوع افزایش یا کاهش ذخایر نفت خام را مورد توجه قرار می‌دهد. پس از آن وضعیت ذخایر در ارتباط با قیمت نفت خام‌های شاخص مانند برنت و وست تگزاس اینترمدیت، مورد بررسی قرار می​گیرد.

در این تحلیل‌ها نفت‌خام‌های برنت و وست‌تگزاس اینترمدیت به چیزی بیش از شاخص بدل می‌شوند و گفته می‌شود که این نوع نفت‌ها نماینده و معرف کل وضعیت بازار هستند. قیمت نفت خام‌های شاخص به سرخط خبرها تبدیل می‌شود. بسیاری از ناظران در شرایطی که با افزایش میزان ذخایر رو به رویند و توجهشان معطوف به سرخط خبرهای مربوط به قیمت‌های نفت خام است، اعلام می‌کنند که افزایش بهای نفت به 70 دلار هر بشکه، ناشی از عواملی است که با بنیادهای بازار ارتباطی ندارد.

اما زمانی که به بازار به عنوان یک زنجیره طولانی بنگریم که عرضه نفت تنها نقطه شروع آن است، قیمت‌های نفت معنادارتر می‌نماید. در‌ سوی ‌دیگر این زنجیره مصرف‌کنندگان قرار دارند و به این ترتیب قیمت‌های نفت به جای این که تماماً متأثر از پویایی‌های عرضه باشد، گاهی می‌تواند پیامد وضعیت تقاضا باشد.

اگر چه حجم ذخایر نفت خام در حال حاضر بیش از میزان فصلی آن است، با این وجود روند افزایش بهای نفت از چند ماه پیش آغاز شده و سمت و سوی قیمت‌های نفت خام برای تحویل در آینده در وضعیتی قرار دارد که کانتانگو نامیده می‌شود. این بدان معناست که بهای نفت برای تحویل آنی در مقایسه با بهای نفت برای تحویل آتی ارزان‌تر است. عبارت کانتانگو از آن رو به‌کار گرفته می‌شود که نشان دهد بازار ضعیف است و نیز بدان معناست که عرضه بیش از تقاضا است.

با توجه به این که تقاضا برای نفت حداقل طی 12 ماه گذشته کاهش می‌یافته است، انتظار ضعیف بودن تقاضا غیرمنتظره نیست. اما تعداد عناوین خبری در مورد افزایش بهای نفت خام در حال افزایش است. بسیاری از ناظران می‌گویند این بدان دلیل است که گروه‌هایی که تعریف دقیقی از آنان وجود ندارد، مانند سفته بازان یا سرمایه‌گذاران، رابطه میان قیمت‌ها و بنیادها را گسسته‌اند.

این نگاه نمی‌تواند بپذیرد که نفت یک کالای یک شکل نیست و این که بازارها بر اساس جایگاهشان در مراحل سوم و چهارم زنجیره تحت تأثیر قرار می‌گیرند. قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضای فرآورده‌های گوناگون در مناطق گوناگون تعیین می‌شوند. بنزین و نفتا، سوخت هواپیما، نفت گرمایشی و گازوئیل و نفت سوخت باقیمانده همگی ویژگی‌های خاص خود را دارند.

انواع نفت‌های خام و انواع پالایشگاه‌ها فرآورده‌های مختلفی به دست می‌دهند. پالایشگاه‌ها عمده‌ترین حلقه زنجیره عرضه کنندگان نفت خام و مصرف کنندگان فرآورده​ها هستند. هر گونه تغییر در فعالیت‌های مربوط به پالایش نوع نفت خام، کاهش یک نوع فعالیت پالایشی و نوسازی‌های ثانویه با گستره نسبی قیمت‌های نفت ارتباط دو سویه دارد.

اما در زنجیره عرضه نفت، پالایشگاه‌ها می‌توانند ضعیف‌ترین حلقه باشند. بازار فرآورده‌های گوناگون براساس پویایی‌های خاص خود دچار نوسان و کاهش و افزایش قیمت‌ها می‌شوند و پالایشگاه‌ها همواره قادر نیستند میان عرضه نفت خام و تقاضا برای فرآورده هماهنگی برقرار کنند.

در سال‌های 2004 تا 2008 که بازار نفت با محدودیت‌های ناشی از ظرفیت‌های پالایشی روبه‌رو بود، تقاضا برای گازوئیل دارای گوگرد کم از میزان توان پالایشگاه‌ها برای تولید آن پیشی گرفت، اما درمقابل پالایشگاه‌ها نفت سوخت فراوانی تولید کردند. حاشیه سود تولید گازوئیل افزایش و فاصله نفت سوخت با نفت خام کاهش یافت. در این شرایط بهای نفت خام میان کف، بر اساس نفت سوخت و سقف که از وضعیت گازوئیل ناشی می‌شد، تعیین می‌شد.

اکنون به دلیل رکود، تقاضا برای گازوئیل کاهش یافته اما مصرف بنزین به همان سرعت کاهش نیافته است. پالایشگاه‌ها در رویارویی با کاهش تقاضا و به منظور جلوگیری از ایجاد ذخایر فرآورده‌های میان تقطیر که مدیریت آن ممکن نیست، از میزان فعالیت پالایشی خود کاسته‌اند.

این خود سبب شده است تا آن‌ها نتوانند در آستانه فصل رانندگی، بنزین کافی تولید کنند. ذخایر بنزین کمتر از میزان فصلی است و با این وجود فعالیت پالایشگاه‌ها همچنان کمتر از سطوح عادی است.
پالایشگاه‌ها با کاهش فعالیت‌های پالایشی، از ناهمخوانی میان عرضه و تقاضا به عنوان اهرمی برای دفاع از حاشیه سود بهره گرفته‌اند.

این وضعیت به مازاد عرضه نفت خام انجامیده است زیرا اوپک به همان سرعت پالایشگران تولید خود را کاهش نداد. اما با وجود افزایش ذخایر نفت خام، تنگنا در بازارهای بنزین و نیز کاهش عرضه اوپک به افزایش قیمت‌های نفت کمک کرده است. از آنجا که اوپک به سرعت نظم را برقرار کرده و ذخایر نفت خام درحال کاهش است، توجه بازار از پالایشگاه‌ها در مرکز زنجیره عرضه به تولیدکنندگان در لبه زنجیره منتقل خواهد شد.