هدایای دردسرساز همسایگان عرب

 ذوالفقار دانشی
در روزهای اخیر، گردوغبار شدیدی سراسر کشور را فرا‌گرفته است و پدیده‌ای که تا همین چند سال پیش مختص روزهای میانی فروردین‌ماه در استان‌های مرزی کشور بود؛ اکنون به 8 ماه از سال و بیشتر نقاط کشور توسعه یافته است. کارشناسان و مقامات دولتی، نظرات مختلفی درمورد ماهیت، منشأ و چگونگی مبارزه با این پدیده جدی مطرح کرده‌اند و جالب اینجاست که رسانه‌ها و مقامات برخی کشورهای همسایه و به‌خصوص حاشیه خلیج فارس، ایران را نیز در شکل‌گیری این توفان مقصر می‌دانند!

پاشیدن یا نپاشیدن، مسئله این است
با ظهور توفان شن گسترده در کشور در بهار 1387، شایعه‌ای بین مردم منتشر شد مبنی بر اینکه پیش‌از این، کشور عربستان بر اساس توافقی سه‌جانبه با کشورهای ایران و عراق، نفت خام را با هواپیما بر بیابان‌های خود پخش می‌کرد تا از بلند شدن شن‌ها و پدید آمدن توفان شن و غبار جلوگیری شود.

واقعیت ماجرا این است که سال‌هاست کشورها برای تثبیت شن‌ها در بیابان، مالچ‌پاشی انجام می‌دهند. مالچ نفتی از سنگین‌ترین محصولات نفت خام است که باعث نگهداری آب در سطح خاک می‌شود و خاک را به‌دلیل دارا بودن مشتقات هیدروکربن حاصل‌خیز می‌کند. این ماده با چسباندان ذرات شن به یکدیگر، مانع از آن می‌شود که این ذرات با وزش باد به هوا بلند شوند و توفانی شنی را ایجاد کنند. اگر ذرات شن بلند شوند، آرام‌آرام انرژی می‌گیرند و با برخورد به سطح زمین، شن‌های بیشتری را بلند می‌کنند و بدین‌ترتیب در فرآیندی زنجیره‌ای، توفانی عظیم از شن و گردوغبار ایجاد می‌کنند.  اما بنا به دلایلی که هنوز مشخص نیست، مالچ‌پاشی در اراضی عربستان و عراق چند سالی است انجام نگرفته و خشکسالی و توسعه نواحی خشک و بیابان‌ها، مزید بر علت شده تا در سالیان اخیر، توفان‌های شن گسترده‌ای در کشور ما پدیدار شود. اما چرا این اتفاق در کشور ما نمود بیشتری دارد؟

هدایای مرگبار شبه‌جزیره
نگاهی به شرایط جغرافیایی خاورمیانه می‌تواند بخشی از رویدادهای اخیر را توضیح دهد. ایران در منطقه‌ای معتدل واقع شده و معمولاً دمای پایین‌تری نسبت به دیگر نقاط شبه‌جزیره عربستان دارد که بخش اعظم آن در منطقه استوایی زمین واقع شده است. بیشتر سطح شبه‌جزیره را بیابان فرا‌گرفته است. این شرایط سبب می‌شود دمای هوا در شبه‌جزیره بسیار بالاتر از دمای هوا در ایران باشد و همین، جریانی از بادهای قدرتمند گرم را از عربستان به سوی ایران سرازیر می‌کند. این جریان گرم و خشک برخلاف چهار جریان هوای مناسب دیگر (گرم و مرطوب هند، سرد و خشک سیبری، سرد و مرطوب اطلس، معتدل و مرطوب مدیترانه) نه‌تنها هیچ فایده‌ای برای کشور و به‌خصوص نواحی غربی کشور ندارد؛ بلکه با عبور از بیابان‌های گسترده شبه‌جزیره، توفانی از گردوغبار را به راه می‌اندازد. خاک آماده، سرعت بالای باد و هوای ناپایدار که سه عامل گسترش چنین توفان‌هایی هستند، در مسیر وجود دارد و همین بر گستردگی این توفان می‌افزاید.
البته ذکر این نکته لازم است که این توفان، تنها هدیه شبه‌جزیره به ایران نیست. حرکت صفحه عربستان به‌سوی صفحه ایران در پوسته زمین، شاید مهم‌تر از این توفان‌های شن باشد که با ایجاد چین‌خوردگی‌های زاگرس، زمین‌لرزه‌های فراوانی را درون کشور ایجاد می‌کند. آلودگی‌های نفتی در زیست‌بوم منطقه و خصوصاً خلیج‌فارس، رهاورد دیگر شبه‌جزیره برای جغرافیای ایران است.

گرد یا ریزگرد، هرچه باشد عربی است
تجزیه شیمیایی گردوغبار در فضای خوزستان و سایر استان‌های کشور نشان داده که این گردوغبارها ترکیبی پیچیده از مولکول‌های مختلف شیمیایی هستند و از آن‌جا که فقط از شن تشکیل نشده‌اند، بهتر است از واژه ریزگرد برای آنها استفاده کرد. ریزگردها دارای عناصری از فلزات قلیایی خاکی، کلسیم، پتاسیم، سیلیس، کربن و برخی دیگر از عناصر آلی هستند که به نایژه‌ها و کیسه‌های هوایی دستگاه تنفسی نیز نفوذ می‌کنند و می‌توانند اثرات خطرناکی بر دستگاه تنفس برجای بگذارد.
ریزگرد معمولاً زمانی به‌وجود می‌آید که ذرات توفان شن با آلاینده‌های موجود در هوا ترکیب شود و مخلوط خطرناکی تشکیل شود. نقشه‌های هواشناسی نیز نشان می‌دهد منشاء اصلی توده غبارآلود اخیر، شمال عراق است. برخی کارشناسان معتقدند شرایط سیاسی این کشور مانع توجه دولتمردان عراقی به فعالیت‌های بیابان‌زدایی از نواحی شمالی و شمال غربی این کشور شده است.