امام هادی(ع) ۳۳ سال، از ۲۲۰ تا ۲۵۴ قمری، امامت شیعیان را بر عهده داشت. امام دهم شیعیان، ۷ سال از امامت خود را در دوره خلافت معتصم عباسی سپری کرد. بنابر گزارش‌های تاریخی، در مقایسه با دوران امام جواد، در زمان امام هادی، سختگیری‌های کمتری به شیعیان روا می‌داشت و مدارای بیشتری با علویان داشته است؛ این تغییر رویکرد، ناشی از بهبودی اوضاع اقتصادی و کاهش یافتن قیام‌ها از سوی علویان دانسته شده است. همچنین حدود ۵ سال از دوران امامت امام دهم، با خلافت واثق، ۱۶ سال با خلافت متوکل، ۶ ماه با خلافت مستنصر، ۴ سال با خلافت مستعین و ۲ سال با خلافت معتز همزمان بوده است.
خبرآنلاین در گزارش های پیشین خود به شیوه های اخلاقی و برخوردهای اجتماعی امام هادی پرداخته است. مطلب اول با عنوان « نوع مواجهه امام هادی(ع) با عیاشی‌های دستگاه خلافت عباسی » منتشر شده است.
مطلب دوم با عنوان « اصول انسان‌شناسی دین در زیارت جامعه کبیره امام هادی(ع) نهفته است» و مطلب سوم نیز به جایگاه علمی این امام شیعه با عنوان « غیر شیعیان درباره مقام علمی امام نقی (ع) چه می‌گویند؟ » پرداخته است.
یکی از مهمترین تحولات برجسته در دوره امامت امام دهم شیعه ایجاد سازمان وکالت بوده است. شبکه وکالت، فعال ترین وفراگیرترین شبکه هدایت و راهبری شیعه از نیمه دوم دوران حضور امامان معصوم (ع) تا پایان دوره غیبت صغری است .
این نهاد مذهبی، سیاسی، اجتماعی درعصرغیبت کبری نیز به رهبری فقهای عظام به عنوان نائبان عام امام زمان(عج) امتداد یافت و مدیریت و رهبری سازمان یافته ونظام مند پیروان مکتب شیعه را برعهده داشت و پاسخگویی به نیازهای مذهبی و نیز انسجام درونی آنان را استمرار بخشید.
دکتر حشمت‌الله قنبری، استاد و پژوهشگر تاریخ اسلام پیشتر در گروه اندیشه خبرآنلاین یادداشتی درباره سازمان وکالت با عنوان « سازمان وکالت،تدبیر امام هادی(ع)» منتشر کرده است.
در این گزارش تصمیم داریم به ابعاد و اجزاء این سازمان در آن دوره بپردازیم و این مساله مهم سیاسی و اجتماعی شیعه را را مورد بررسی قرار دهیم. منبع اصلی ما برای تبیین این موضوع کتاب «سازمان وکالت و نقش آن درعصرائمه (ع) » است.
چرایی شکل گیری شبکه وکالت
پس ازآن که پیروان مکتب اهل بیت (ع) به ویژه براثرتلاش های امام باقر(ع) متشکل شدند وهویت فکری و مکتبی آنان قوام پیدا کرد ، این تشکل فکری درعصر امام ششم با تربیت روزافزون نیروی مومن ومکتبی و همچنین بسط فقه ، ساختارمذهبی مستقلی یافت و امام صادق(ع) به عنوان موسس فقه جعفری مطرح شدند.
علاوه بر این ، اختناق و سخت گیری جریان خلافت نسبت به امامان معصوم (ع) و به شهادت رساندن آنان ، موجب شد تا ائمه (ع) با درپیش گرفتن راهبرد تقیه به سازماندهی پیروان مکتب اهل بیت(ع) به عنوان یک جریان اصیل اسلامی وادامه دهنده سنت نبوی بپردازند و شبکه وکالت را برای حفظ اسرارجریان امامت وپیشبرد اهداف مورد نظرشکل دهند. این عوامل سبب شد تا امام صادق (ع) نهادی را بنیان نهند که نیروسازی امام باقر(ع) را درعرصه عمل وعینیت، تحقق می بخشید .این نهاد که بعدها، با عناوینی چون شبکه وکلا ونمایندگان امام (ع) نامیده شد،به طور نظام مند ومنسجم با شیعیان دراقصی نقاط جهان اسلام ارتباط داشت وهمچون یک دولت، اداره مذهبی –سیاسی پیروان مکتب اهل بیت(ع) را برعهده گرفت.
این شبکه ارتباطی که اززمان امام صادق(ع) یعنی ازنیمه دوم عصرامامت شکل گرفت ،به تدریج دارای نظم و هماهنگی بیشتری شد تاجایی که درعصر امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) و به دنبال آن، دردوره غیبت صغری به اوج انسجام خود رسید و اغلب مناطق شیعه نشین را دربر گرفت .
کارکردهای شبکه وکالت
این شبکه اگرچه برای گردآوری وجوه شرعی (خمس، زکات ونذور) شیعیان ایجاد شد اما افزون بر آن، نقش ارشادی درمعرفی امامان معصومی داشت که تازه مسئولیت امامت را به عهده می گرفتند. تحویل نامه های مربوط به سوال های شرعی و برطرف کردن اختلافات شیعیان ازجمله کارکردهای شبکه وکالت بود. رتق وفتق امورجامعه شیعیان نیز ازجمله اهداف مهم این شبکه به شمار می آمد و حیات سیاسی اجتماعی شیعه را با وجود دشمنی ها وکینه توزی های فراوان دستگاه خلافت میسرمی کرد.
ساختار تشکیلاتی
ساختار شبکه وکالت به این نحو بود که امام معصوم(ع) درجایگاه رهبری سازمان قرارداشتند و وکلای برجسته یا سروکیل برعملکرد وکلای نواحی مختلف نظارت می کردند.هرمنطقه یا ناحیه به تناسب تعداد شیعیان، وکیل داشت وگاه منطقه ای به چند ناحیه تقسیم می شد وهرناحیه به طورمجزا دارای یک وکیل بود.
به نوشته کتاب «سازمان وکالت ونقش آن درعصرائمه (ع) » تعیین جانشین برای وکلای متوفی ،نظارت برعملکرد وتعیین قلمرو فعالیت هریک از وکلا ،حسابرسی از وکلای فاسد وآگاه کردن شیعیان ازوکلای دروغین وتأمین مالی وکلا، برعهده امام معصوم (ع) به عنوان رهبرسازمان وشبکه وکالت بود.
نحوه ارتباط وکلا با امام (ع)
نمایندگان شبکه وکالت به دو صورت حضوری ومستقیم و نیز مکاتبه ای با امام معصوم (ع) ارتباط داشتند. در دوره هایی که امام معصوم (ع) زندانی می شدند یا درحصر به سر می بردند و اختناق زیادی برشیعه حکمفرما بود ،این ارتباط بیشتربه شکل مکاتبه ای وغیرمستقیم برقرارمی شد .چنان که در دوره امام هادی(ع) وامام حسن عسکری(ع) که درمنطقه ای نظامی، محصور و تحت نظربودند ،نمایندگان ازطریق نامه نگاری، با امام(ع) درارتباط بودند ونیازهای شیعیان را به آن حضرت منتقل و دستورات امام(ع) را دریافت می کردند. درچنین اوضاعی امام (ع)، پیک مخصوصی داشتند که دستورات آن حضرت را به نمایندگان می رساند.به دلیل همین کارکرد ارتباطی منظم ومنسجم شبکه وکالت ، هرزمان که امام معصوم(ع) در محدودیت وحصرقرارداشت ،این شبکه با فعال ترشدن، حساسیت ها را نسبت به امام (ع) کاهش می داد و خلأ دردسترس نبودن امام (ع) را تاحدی برطرف می کرد ؛چنان که در دوره امام کاظم(ع) ،امام هادی (ع) وامام عسکری(ع) شاهد حضورفعال تروگسترده ترشبکه وکالت هستیم .
علاوه براین، موسم حج زمانی بود که ائمه (ع) با وکلا و نمایندگان خود به طورمستقیم دیدارمی کردند وبه نیازها و سوال های شرعی شیعیان پاسخ می دادند وسفارش های لازم را به آنان منتقل می کردند.
آثار و ثمرات
با وجود برخی خطرات ازناحیه مدعیان وخائنان، شبکه وکالت تامین کننده اهداف ائمه(ع) ازتشکیل آن بود؛ به همین دلیل هم دراین راه برخی از وکلا دستگیر، زندانی و شهید شدند.این شبکه، شیعیان را برای مواجهه با عصرغیبت آماده می کرد و نواب اربعه دردوره غیبت صغری، بخشی ازهمین شبکه وکالت به شمارمی آمدند که با آغاز دوران غیبت کبری ، فقها به عنوان نایبان عام امام عصر(عج)، عهده دارسرپرستی جامعه شیعی شدند.
شبکه وکالت در عصر امام هادی(ع)
چنان که اشاره شد ،شبکه وکالت درعصرامام هادی(ع) ،گسترش بیشتری پیدا کرد. مکاتبات باقی مانده ازامام هادی(ع)، گویای این گسترش و نیز اهتمام امام (ع) نسبت به تقویت وتحکیم موقعیت شبکه وکالت درمیان پیروان مکتب امامت است .
وکلای امام هادی(ع)
درکتاب های رجالی وحدیثی، افراد متعددی به عنوان وکیل وکارگزارامام دهم (ع)معرفی شده اند که ازجمله آن ها می توان به عثمان بن سعید عمری ،ایوب بن نوح،علی بن مهزیار،ابراهیم بن مهزیار،محمدبن فرج ،خیران خادم قراطیسی ،احمدبن اسحاق ،علی بن حسین بن عبد ربه ،علی بن جعفر همانی وابوعلی حسن بن راشد اشاره کرد.
دستورات امام (ع) به وکلا
درکتاب های حدیثی فرمان نصب یکی ازشیعیان ازسوی امام هادی(ع) به سمت وکالت وکارگزاری درمنطقه بغداد و مدائن نقل شده است . امام (ع) در این فرمان که خطاب به شیعیان منطقه بغداد صادرشده است، درپی درگذشت علی بن حسین بن عبد ربه، وکیل حضرت دربغداد ، ابوعلی بن راشد را به سمت نماینده خود دراین منطقه منصوب می کنند .امام(ع) دراین نامه می نویسند: «همانا من ابوعلی بن راشد را به جای علی بن حسین بن عبد ربه و وکلای پیشین (دراین نواحی) منصوب کردم و ابوعلی درهمان منزلت وجایگاه و برهمان وظایفی است که علی بن حسین و وکلای پیشین برآن قرارداشتند .وی را نصب کردم تا حقوق (مالیه)مرا اخذ کند واو را برای این منصب نزد شما برگزیدم وبردیگران مقدم داشتم ،پس حقوق شرعی را به وی تحویل دهید تا او به من برساند تا مشمول رحمت حق شوید ومبادا با وی به مخالفت برخیزید .برشما باد به سرعت درانجام طاعت الهی وتحلیل اموالتان وحفظ خون هایتان وبا یکدیگردرنیکی وتقوا همیاری داشته باشید وتقوا پیشه کنید تا مشمول رحمت حق شویدوهمگی به ریسمان الهی چنگ بزنید ...وبدانید که اطاعت ازوی را همچون اطاعت ازخود واجب می دانم ونافرمانی وی را نیز هم چون نافرمانی نسبت به خود (حرام) می دانم...» ( سازمان وکالت ونقش آن درعصرائمه (ع)ص۵۱۶)
این فرمان به روشنی قلمرو وکالت و اهمیت آن را در ایجاد وحدت وتشکل بخشی به شیعه نشان می‌دهد .
یادآوری: عکس اصلی این پرونده از طرح‌های گرافیکی سایت مشرق نیوز به مناسبت شهادت امام هادی(ع) دریافت شده که منبع اصلی عکس، برای رعایت اخلاق حرفه ای درج شده است.
/۶۲۶۲
نظر شما