این حکم برای احداث ساختمان‌های با اهمیت خیلی زیاد در پهنه‌های گسل اصلی با جابه‌جایی عمده گسلی شهر تهران صادر شد. در مصوبه سوم اردیبهشت ۱۳۹۷ شورای‌عالی معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی «حرایم گسل‌ها برای تهران، تبریز و کرمان» تعیین شد. همچنین قرار شد «ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی کلان‌شهرها توسط کمیته استاندارد ۲۸۰۰ مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی حداکثر تا سه ماه آینده تدوین و اعلام شود». (چنین کاری که اصولا تا مرداد ۹۷ باید انجام می‌شد، هنوز انجام نشده است). نکته مهم آن است که در همین مصوبات نیز انجام فعالیت‌های علمی برای تعیین حریم‌های گسله الزامی دانسته شده است.
حال اگر فرایندی در کشور برای نادیده‌گرفتن اهمیت و دقت لازم در اجرای این مصوبات در کشور شکل بگیرد، عملا اجرای آن به کاری ضد اهداف اولیه خود تبدیل خواهد شد. چراکه با عجله نواحی به عنوان حریم در داخل شهرها تعیین خواهند شد که عملا سایر نواحی که احتمالا گسله در آنها وجود داشته باشد، نادیده گرفته می‌شوند و مانند گسل‌های شمال تهران و شمال تبریز که محدوده گسله در بیرون شهرهای مذکور نیز ادامه می‌یابند، فقط بخش داخل شهرها برای چنین بررسی‌ای مورد توجه قرار خواهند گرفت. مطالعه‌نکردن محدوده گسله که در محدوده شهری است، ولی بیرون شهر نیز ادامه می‌یابد، به این نتیجه می‌انجامد که این مصوبه عملا به وسیله‌ای برای مجازاعلام‌کردن محدوده‌های خطرناک، با تعیین بعضی محدوده‌ها که فعلا محل گسل‌ها شناخته می‌شوند، تبدیل شود.ساخت‌وساز در پهنه و روی گسل‌های فعال در بیشتر شهرهای ایران که در پای دامنه‌ها و مرزهای بین کوه و دشت واقع شده‌اند، در پنج دهه اخیر با سرعت و شدت روزافزون ادامه یافته است.
این اتفاق در شهرهای مهمی نظیر تهران، تبریز، کرج، کرمان، شیراز، مشهد، قزوین و اهواز رخ داده و همچنان ادامه دارد. احداث ساختمان روی گسل شمال تهران و گسل‌های شمال و جنوب ری و کهریزک، گسل شمال کرج و ماهدشت، همچنان در حال گسترش بی‌رویه‌ای است. این گسترش به نحوی است که هم‌اکنون ساخت‌وساز با تسطیح نواحی پای دامنه‌های شمال تهران در ناحیه‌های سوهانک، دارآباد، گلابدره، دربند، ولنجک، فرحزاد، سعادت‌آباد و کن با شدت ادامه دارد. این مـسئله در شمال شهر تبریز نیز به صورت مشابهی در ناحیه‌های باغمیشه، شهرک ولی‌امر، انتهای یوسف‌آباد، محله جانبازان و شهرک ارم انجام می‌شود. گسل شمال تهران به صورت یک پهنه گسله (شامل چندین گسل متوالی و پی‌درپی) تا ناحیه اشتهارد و بوئین‌زهرا ادامه دارد. زلزله اول تیر ۱۳۸۱ چنگوره (آوج) و پهنه زلزله‌زده بوئین‌زهرا (۱۰ شهریور ۱۳۴۱ با بزرگای ۷.۱) در همین روند گسلی رخ داده است. زلزله مهم بوئین‌زهرا بر اثر گسیختگی در گسله ایپک روی داد. روی گسل جنوب اشتهارد زلزله ۱۱۷۷م موجب ویرانی منطقه اشتهارد در شرق بوئین‌زهرا شد.
گسل جنوب اشتهارد در شرق به گسل ماهدشت-جنوب کرج و گسل ماهدشت در انتهای شرقی خود به پهنه گسله شمال تهران می‌رسد. در این پهنه گسله بعضی قطعه‌ها که در ناحیه جنوب دشت قزوین و شمال آوج واقع‌اند فعال شده و موجب رخداد زلزله‌های مخربی شده‌اند و بعضی دیگر از قطعه‌های آن حداقل در هزار سال اخیر هیچ زلزله مهمی نداشته‌اند، ولی فعال هستند و همواره موجب زلزله‌های کوچکی می‌شوند (مثل گسل‌های جنوب اشتهارد، ماهدشت-جنوب کرج و شمال تهران). اینکه این قطعه گسل‌ها در چه زمانی مجددا فعال خواهند شد تا زلزله مخربی را موجب شوند با اطلاعات امروزی و ابزارهای شناخته‌شده تاکنون ممکن نشده است، چراکه با وجود پرورش نسل دانشمندانی که قادر به انجام چنین پژوهش‌هایی هستند، کمبود منابع در بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده، وجود داشته و اینکه در هیچ دولتی در ایران اولویت جدی برای پایش رفتار گسل‌ها، به‌ویژه گسل‌های اطراف تهران وجود نداشته است. با توجه به گسیختگی قطعه‌های دیگر در این پهنه گسله در شمال تهران و جنوب البرز و داده‌های موجود از وقوع زلزله‌های کوچک تا متوسط (مانند زلزله ۲۹ آذر ۹۶ در ملارد) روی گسل‌ها می‌توان فعال‌بودن گسله‌های شمال تهران و ماهدشت-جنوب کرج را نیز نتیجه گرفت. نتایج آخرین برآوردهای خطر زلزله نمایانگر ریسک بالای فعالیت گسل‌های یادشده (هنگام یک زلزله با بزرگای بیش از ۶) است چراکه در نزدیکی و روی آنها جمعیت متراکمی ساکن شده است. پهنه گسل شمال تهران در پای دامنه‌های شمال تهران هم‌اکنون محدوده ساخت‌وسازهای وسیعی (به‌ویژه درباره ساختمان‌های مهم و تأسیسات خدماتی-آموزشی) است. پهنه گسل شمال تبریز نیز در ناحیه شمال شهر تبریز محل ساخت‌وساز بی‌رویه‌ای روی پهنه گسله فعال در شهرک‌های باغمیشه، ولی‌امر، یوسف‌آباد و ارم است. حریم مشخص‌شده برای ساخت‌وساز در این شهرک‌ها از گسل شمال تبریز فراتر رفته و عملا پهنه گسیختگی‌های سطحی این گسل در میان و بخش‌های شمالی این شهرک‌ها واقع می‌شود. احتمال گسیختگی مستقیم بر اثر گسلش در راستا یا نزدیکی گسل فعال می‌تواند موجب افزایش خسارت‌ها و تلفات شود. در نزدیکی گسل بر اثر حرکت جبهه گسیختگی به سمت محل موردنظر جنبش‌های بسیار شدیدی با تغییر مکان‌های بسیار شدید اتفاق می‌افتد.
نهشته‌های نرم‌دامنه‌ای در محدوده گسله به ویژه وقتی توسط انسان برداشته شوند، پتانسیل بسیار زیادی برای لغزش و ایجاد شکاف‌های سطحی و ناپایداری دامنه‌ای دارند. با توجه به احداث شهرک‌های جدید در محدوده گسل‌ها و افزایش سریع تراکم در منطقه شمال شهرهای تهران و تبریز، اولویت مطالعه با تعیین دقیق موقعیت گسل‌ها و مشخص‌کردن حریم دقیق و احتمال تغییر مکان در هر محل است. در این راه استفاده از تمام ظرفیت‌های علمی کشور لازم است. مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی نباید صرفا وسیله‌ای برای به‌کارگیری توان گروهی از کارشناسان، صرفا برای مشغول‌کردن این گروه تلقی و اجرا شود.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
* منتشر شده در روزنامه شرق ۱۵ مهر ۹۸
نظر شما