ایران، روسیه و ناباکو

رضا دانشمندی: هیچ‌کس تصور نمی‌کرد روزی نام «بخت‌النصر» و مسئله «امنیت انرژی اروپا» در کنار هم قرار گیرند. «نبوخذ نصر یا همان بخت النصر»، چند صد سال پیش از میلاد مسیح در ذهنش نمی‌گنجید که بیست و چند قرن پس از او، داستان زندگی و اقداماتش دستمایه اپرای آهنگساز ایتالیایی «جوزف وردی» شود، نمایندگان پنج کشور در وین پس از مذاکرات مقدماتی برای احداث خط لوله انتقال گاز، نام آن اپرا را برای پروژه گازی خود برگزینند؛ چرا که انگیزه احداث این خط لوله مانند موضوع اپرا «آزادی از بردگی» بوده است.

هدف پروژه 11‌میلیارد دلاری ناباکو جلوگیری از تکرار قطع جریان گاز است که در سه سال گذشته دوبار برای مصرف کنندگان اروپایی رخ داده است. خط لوله ناباکو مستقل از روسیه و اوکراین طراحی شده‌ و به اروپا کمک می‌کند تا جایگزین و یا حداقل اهرمی برای شکستن انحصار «گازپروم» روسی بیابد که در حال حاضر یک چهارم گاز اروپا را تأمین می‌کند.

به عبارت دیگر ناباکو عامل تنوع بخشی به مسیرهای تأمین واردات انرژی اروپاست. روسیه سال‌ها تنها‌تأمین ‌کننده خارجی گاز اتحادیه اروپا بوده و به گفته وزیر خارجه پیشین آلمان یک «منوپلی» به وجود آورده است. نیویورک تایمز به نقل از او نوشت «هر کس که نگران منافع ملی آلمان باشد نمی‌تواند چنین انحصاری را بپذیرد».

گاز ابزار قدرتمند روس‌ها
اروپایی‌ها پس از قطع گاز در زمستان شدیداً احساس خطر کرده و به فکر از بین بردن انحصار روسیه هر چند به صورت صوری و ظاهری افتادند. به عبارت دیگر به باور برخی کارشناسان حتی در صورت عدم تأمین گاز برای این پروژه، لوله‌های بدون گاز ناباکو ابزار سیاسی استراتژیکی در دست اروپا در برابر روسیه و اکراین خواهد بود. به نوشته واشنگتن‌پست اکنون به نظر می‌رسد اروپایی‌ها تنوع بخشیدن به منابع گاز را برای امنیت ملی‌شان ضروری می‌دانند؛ چرا که روسیه به دنبال به کار بردن منابع ملی‌اش به عنوان ابزار بازسازی امپراتوری جماهیر شوروی است. برای نمونه به تازگی رهبران و مقامات پیشین کشورهای اروپای شرقی که از اقمار اتحاد جماهیر شوروی محسوب می‌شدند، از باراک اوباما خواسته‌اند که در مسائل امنیتی اروپا حاضر شده و در مقابل آنچه آنها «تهدید خزنده» روسیه می‌نامند، مقاومت کند. بنا بر‌گزارش خبرگزاری رویترز در نامه سرگشاده که یک هفته پس از دیدار اوباما و مدودف در مسکو منتشر شده، آنها از اوباما خواسته‌اند که تعهد بیشتری نسبت به نقش منطقه‌ای ناتو، دفاع موشکی و تلاش برای کاهش اتکای اروپا به انرژی روسیه نشان دهد.

امضا‌کنندگان نامه که 20 نفر از مقامات پیشین کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان، جمهوری چک، رومانی، لتونی و لیتوانی هستند ضمن استقبال از تصمیم اوباما برای «ریست» روابط آمریکا و روسیه از او می‌خواهند که ساده لوح نباشد. نامه از اوباما می‌خواهد که به دقت با اتحادیه اروپا درباره موضوعات امنیتی همکاری کند و از خط لوله گاز ناباکو و سایر پروژه‌هایی که هدفشان کاهش سلطه روسیه بر انرژی است، حمایت کند.

واکنش روس‌ها به ناباکو
کریستین ساینس مانیتور ناباکو را رقیب پروژه روسی «جنوب استریم» می‌داند که قرار است گاز خزر را از طریق دریای سیاه و چند کشور اروپای شرقی به ایتالیا و اتریش برساند. به همین علت مقامات روس قرارداد ناباکو را «تکه‌ای کاغذ» می‌دانند که اروپا را درگیر بازی خطرناکی با روسیه می‌سازد. سه روز پس از امضای قرارداد ناباکو در آنکارا، رئیس‌جمهور روسیه به آلمان سفر می‌کند. بنا بر گزارش پایگاه اینترنتی بلومبرگ دیمیتری مدودف پس از دیدار با مرکل در کنفرانس خبری مشترک خط لوله گاز ناباکو را مورد تردید قرار داد، اما آنگلا مرکل از این پروژه بعلت ارتقای امنیت انرژی دفاع کرد. مدودف گفته «اگر ناباکو گاز منتقل کند، بدین معناست که کسی به آن احتیاج دارد، اما تاکنون هیچ‌کسی نتوانسته است برایم توضیح دهد که گاز [ناباکو] از کجا خواهد آمد».

نادیده گرفتن ایران؟!
با توجه به اینکه ایران پس از روسیه بیشترین ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد و مقامات کشورمان به کرات تمایل خود را به حضور در این پروژه اعلام کرده‌اند و برآوردها نشان می‌دهد ایران حداقل توان تأمین یک سوم ظرفیت این خط لوله را دارد، اما معلوم نیست چرا «هنوز کسی برای مدودف در مورد پتانسیل ایران در تأمین گاز ناباکو توضیح نداده است». چنان که گفته شد روس‌ها به شکل انحصار طلبانه‌ای هیچ مسیر رقیبی را بر نمی‌تابند و ناباکو را حمله مستقیم به پروژه‌های جدید گازپروم برای احداث خطوط لوله گاز مانند «بلو استریم، نورد استریم» می‌دانند. «دیمیتری کی. سیمس» رئیس مرکز مطالعاتی نیکسون و ناشر مجله «منافع ملی» در مطلبی در سایت اینترنتی «فارن افرز» به تحلیل روابط روسیه و آمریکا پرداخته است. او در بخشی از این مطلب موضوع ایران را نیز مورد توجه قرار داده است.

سیمس که به عنوان یک «کرملینولوژیست» مطرح است ایران را شریک تجاری عمده روسیه دانسته و با ترکیه مقایسه و می‌نویسد ایران «بر عکس ترکیه که هم‌پیمان ایالات متحده است، جنبش‌های تجزیه طلب شمال قفقاز را تشویق نمی‌کند یا از عبور خط لوله از روسیه حمایت می‌کند». اروپایی‌ها نیز فعلاً مجبورند دست به عصا حرکت کنند و نیات حقیقی خود را از احداث ناباکو کتمان کنند. برای نمونه مرکل در پی آن بود تا به مدودف اطمینان دهد که نابوکو برای تقابل با خط لوله «نورد استریم» نیست که قرار است گاز روسیه را از طریق دریای بالتیک مستقیم به آلمان منتقل کند؛ «تصور می‌کنم نورد استریم یک پروژه است، ناباکو پروژه دیگر». یکی از دیپلمات‌های اسبق آمریکا، مدعی شده است که مقامات روس به آلمان‌ها گفته‌اند که ناباکو تأثیر منفی بر طرح‌های روسیه برای تأمین گاز آلمان از طریق «نورد استریم» خواهد داشت. به هر حال باید منتظر بود و دید که آیا باز هم ایرانیان به «آزادی بردگان» کمک خواهند کرد یا نه؟