نقد ولوله‌های داروین از استاد امام(ره) تا آیت‌الله مشکینی(ره)

این روزها کتابخانه مجلس موفق شد تا چاپ جدیدی از کتاب «نقد فلسفه دارون»‌ یا همان داروین را منتشر کند. کتاب یاد شده یک صد سال پیش در بغداد توسط یک روحانی اصفهانی که از قضا استاد امام خمینی هم بود، منتشر شده بود. کتاب به کوشش دوست عزیز و دانشمند دکتر حامد ناجی تصحیح و با وساطت نواده بزرگوار مؤلف جناب آقای آیت الله شیخ هادی نجفی برای چاپ به کتابخانه مجلس سپرده شد.

نظریه داروین نه تنها انقلابی تمام عیار در زیست شناسی بلکه در الهیات و کلام مسیحی بود. دلیل آن نیز بر هم زدن نگره تاریخی مربوط به پیدایش انسان بر اساس ظاهر کتاب مقدس بود که مقبول میان یهودیان و مسیحیان بود. سلطه این نظریه بر تمامی الهیات مسیحی و تزلزل آن با نظریه داروین، روی کلیت دین در اروپا تأثیر گذاشت و زمانی که طرح شد، گویی همه سنت ها را به آتش کشید. خود داروین، منافاتی بین نظریه خود و آنچه در کتاب مقدس آمده بود نمی‌دید و شخصا دیندار ماند، اما آثار آن در رواج بیدینی در غرب ماندگار بود. شاید بتوان گفت تأثیر نظریه داروین به موازات نظریه کانت بود. این هر دو، ضربه‌ای سخت بر پیکره باورهای رایج دینی فرود آوردند.

زمانی که کتاب داروین در سال 1928میلادی با عنوان اصل الانواع توسط اسماعیل مظهر به عربی ترجمه و در قاهره چاپ شد، با توجه به آیات قرآنی درباره خلقت انسان و باورهای دینی در این زمینه، در دنیای اسلام نیز ولوله‌ای برپا شد. این درست است که صراحت قرآن در این زمینه، بسان صراحت تورات نیست، اما به هر روی، آنچه درباره خلقت انسان در نظریه داروین آمده بود، با ظاهر قرآن سازگاری نداشت و توجیه و تأویل آن برای ایجاد سازگاری قدری دشوار بود.

رواج این اندیشه در دنیای اسلام، حرکتی برای آغاز کلام جدید بود، کلامی که از روزهای نخست، رسالتش در دفاع عقلانی از دین در برابر نگره های طبیعی و دهری بود که در دنیای اسلام وارد می شد. نکته جالب آن است که این تجربه، دقیقا بسان تجربه‌ای بود که در مسیحیت پدید آمده بود و دنیای اسلام، همان تجربه را در دفاع از ظاهر قرآن از یک طرف، توجیه آن برای سازگاری از جهت دیگر و به هر روی انکار یا پذیرش نظریه داروین، تکرار کرد. روشن است که این تجربه به دلیل ترجمه ناشدن بسیاری از متونی که در غرب بر ضد نظریه داروین و در دفاع از دین یا بالعکس نوشته شده بود، قدری خام و ناپخته بود. در واقع، تکرار تجربه های فکری غرب، بسان تکرار تجربه های فنی و صنعتی آن بود و مدتها طول می‌کشید تا این تجربه قدم از خامی بیرون نهاده و در مسیر درست قرار گیرد.

شاید در زبان فارسی، بهترین اثری که می‌تواند تجربه‌های فکری غرب را در زمینه کلام جدید مسیحی که به دلیل ماهیت الهی آن با اسلام نیز نقاط مشترک فراوان دارد نشان دهد، اثر «ایان باربور» با عنوان علم و دین است. بخش چهارم این کتاب (صص 99 ـ 142) درباره زیست شناسی و الهیات در قرن نوزدهم یعنی تأثیر و تأثر متقابل نظریه تکامل و الهیات است. از این کتاب درخواهیم یافت که این تجربه در غرب تا چه اندازه عمق داشته و دامنه آن به کجاها کشیده شده است. تنها بخشی از آن نظریه داروین، و بخش های دیگر آن مربوط به تأثیر تفکر نیوتنی بر الهیات مسیحی و مهم‌تر از آن نگره نجوم کپرنیکی بر مجموعه دستگاه جهانشناسی مسیحی است.

دنبال کردن این که نظریه داروین در بخش عربی جهان اسلام چه تأثیری از خود برجای نهاد، منوط به آن خواهد بود تا با شناخت آثار مکتوب، اعم از آنچه به صورت کتاب، رساله یا مقاله در مطبوعات منتشر شده، بازتاب آن را بشناسیم. کتابی که در پیش رو داریم، گرچه توسط یک ایرانی نوشته شده، اما به دلیل آن که عربی و مفصل است، باید یکی از مهم ترین آثار در این زمینه شناخته شود. در این زمینه کتاب «نخستین انسان» از عباس محمود العقاد هم در مصر چاپ و توسط خلیل خلیلیان به سال 1343 در ایران منتشر شد.

اما به جز آن و طی دهه‌های بیست تا پنجاه هجری شمسی، چندین اثر در این زمینه در فارسی به چاپ رسید که هر کدام از دید موافق یا مخالف، به این بحث پرداخته و تلاش کردند مسأله را در یک مسیر درست بیندازند. معروف ترین اثر کتاب خلقت انسان از یدالله سحابی بود که واکنش‌های زیادی را به همراه داشت. در این زمینه، در نشریات مختلف دهه بیست و پس از آن، مقالاتی انتشار یافت.

همچنین بحث های مربوطه در حوزه علمیه قم هم انعکاس اندکی داشت. کتاب «تکامل انسان در قرآن» اثری است از مرحوم آیت الله مشکینی در دفاع از مطابقت میان قرآن و خلقت تدریجی انسان. در این زمینه مخالفانی هم بودند که کتابچه‌هایی انتشار دادند. برخی از این آثار عبارتند از: فرضیه داروین و خداشناسی، یوسف صباغی، تهران، 1358، داروینسیم از دیدگاه دانش و مذهب، نعیم آبادی دامغانی، تهران، 1349...

مرحوم شیخ محمدرضا نجفی (1278 ـ 1362ق) در زمان اقامت خود در کربلا (تا سال 1333 که همراه حاج شیخ عبدالکریم به ایران آمد) دست به نگارش این کتاب زده آن را در دو مجلد به سال 1331 بغداد توسط مطبعه الولایه منتشر کرد. زمانی که در قم استقرار یافت به تدریس پرداخت که از جمله شاگردان وی امام خمینی(ره) بود.

60