از داماتو تا بنزین

هانیا کیوان: ایران یکی از کشورهایی است که طی سی سال گذشته از سوی قدرت‌های بزرگ بین‌المللی تحت فشارهای شدید تحریم قرار گرفته است؛ تحریم‌هایی که در ابعاد گوناگون اعمال شده است و اگرچه به هدف نهایی تنظیم کنندگان آن یعنی طرد ایران از معادلات بین‌المللی نشده است ولی هزینه‌های زیادی را به اقتصاد کشور تحمیل کرده است.

مسئله مورد توجه در رابطه با تحریم این است که آیا تمام کشورهای عضو سازمان ملل می‌توانند به یک اجماع در گفتمان یا پارادایمی پراتیک (الگوی اجرایی) نسبت به تحریم یک کشور برسند؟ نکته دیگر اینکه کشور مورد تخاصم در قبال این تحریم‌ها و فشارها چه جایگزینی‌هایی را می‌تواند برای خود مهیا کند.

مثلاً آیا چین و روسیه می‌توانند از فشار تحریم اقتصادی ایران بکاهند یا خیر؟ و آیا کشوری چون ایران می‌تواند تأثیری بر تغییر گفتمانی جهانی داشته باشد تا تحمل تحریمها برایش امکان‌پذیر باشد؟ این نوشته سعی دارد گذری اجمالی بر تحریم‌های ایران طی دهه‌های گذشته داشته باشد و تا حدی روشن سازد که آیا این تحریم‌ها تأثیری داشته است یا خیر؟ بزرگترین فشاری که از ناحیه تحریم‌های اقتصادی به کشور وراد می‌شود افزایش هزینه‌های مبادلات بین‌المللی و تجارت خارجی است که البته ایران با تکیه بر منابع داخلی وجایگاه اقتصادی خود در عرصه بین‌المللی طی سی سال گذشته توانسته است در مقابل این فشارها مقاومت کند هرچند تشدید تحریم‌های آمریکا، ایران را در تنگناهای تجاری زیادی قرار داده است.

در این میان ایران توانسته است شرکای جدیدی را در مبادلات تجاری خود پیدا کند و اگرچه در معادلات بین‌المللی چین و روسیه که از جمله اصلی‌ترین شرکای تجاری ایران محسوب می‌شوند، در دو مورد به قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تحریم ایران به دلیل سرپیچی از تعلیق فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم رأی مثبت داده‌اند اما تلاشهای آنها توانسته است از شدت تحریم‌ها بکاهد. ولی زیر بخش‌های زیادی از اقتصاد وصنعت با تبعات تحریم‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند. پروژه‌های بزرگ گازی ایران به دلیل کمبود منابع مالی و مشکلات ناشی از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل با تأخیرهای طولانی مواجه شده است.

ایران تاکنون بیشتر از ۳۰ میلیارد دلار در میدان گازی پارس جنوبی سرمایه‌گذاری کرده است و کارشناسان می‌گویند ایران برای اجرای این طرح به سرمایه‌ای بسیار بیشتر از آنچه تاکنون هزینه شده، نیاز دارد. در دو سال اخیر قرارداد جدی برای توسعه بخش نفت و گاز با شرکت‌های صاحب سرمایه خارجی امضا نشده است.

شرکت‌های بزرگ خارجی به دلیل نگرانی از تشدید تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، برای همکاری با ایران دچار تردید شده‌اند و با وجود جذابیت‌های صنعت نفت ایران، از قطعی کردن قراردادها خودداری می‌کنند. هرچند جای خالی شرکتهای بزرگ با توانمندی‌های داخلی تا حدی پر شده است ولی هنوز شرکتهای ایرانی به دلیل کمبود سرمایه نتوانسته‌اند سرعت اجرای طرح‌ها رابه قدر کافی بالا ببرند. ایران که چهارمین تولیدکننده‌ نفت جهان است، باید 40 درصد از بنزین مصرفی خود را وارد کند. این واردات هر سال پنج میلیارد دلارهزینه به اقتصاد ایران تحمیل می‌کند. تحریم‌های اقتصادی، اجرای پروژه‌های پالایشگاهی را در ایران مشکل کرده است. صنعت هواپیمایی ایران نیز از دیگر بخش‌هایی است که تحت فشار تحریم‌ها قرار دارد. این بخش از ۲۸ سال پیش از سوی آمریکا تحریم شده و تاکنون نتوانسته ناوگان هوایی خود را بازسازی کند.

بهای بالای نفت و استراتژی ایران برای چرخش مبادلات مالی و تجاری در چند سال گذشته به سمت کشورهای آسیایی مانند چین باعث شده که ایران اقتصادش را با تحریم‌های آمریکا و اروپا وفق دهد. تحریم‌های در نظر گرفته از سوی غرب به آن انداز گسترده و قوی نبوده که تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر اقتصاد ایران داشته باشد. رشد اقتصادی هرچند پر فراز ونشیب اقتصاد ایران نیز نشان می‌دهد تحریم‌ها نتوانسته است به هدف غایی تنظیم‌کنندگان قوانین تحریمی جامه عمل بپوشاند. تحریم‌های بین‌المللی که علیه ایران تاکنون اعمال شده بیشتر در بخش مالی و روابط بانکی بوده است. نتیجۀ آنها این بوده که تجارت خارجی ایران به ویژه در بخش واردات با مشکلاتی روبه‌رو شود. در نبود روابط بانکی متعارف، تجار و تولیدکنندگان ایران متحمل هزینه‌های گزافی شده‌اند.

علاوه بر صرف زمان بیشتر برای وارد کردن و تولید کالا، بین پنج تا ده‌درصد بر هزینۀ واقعی تجار و تولیدکنندگان ایرانی افزوده شده است. مادام که درآمدهای نفتی بالا بود، تحمل این فشار هزینه‌ها برای اقتصاد کشور آسانتر می‌شد اما با افت قیمت و درآمدهای نفتی روبه‌رو هستیم تشدید تحریم‌ها سنگینی فشار هزینه‌ها را بیش از پیش بر دوش اقتصاد ایران تحمیل خواهد کرد.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد بخشی از کاهش رشد اقتصادی ایران طی سال‌های آتی می‌تواند نتیجۀ تحریم‌های بانکی و مالی باشد از طرفی تازه‌ترین تحریمی که این روزها بحث آن مطرح شده، تحریم بنزین است. به هرشکل نباید فراموش کرد طی سال‌هایی که اقتصاد ایران تحت تحریم قرار داشته است در کشور فرصتهایی جهت توسعه فناوری فراهم شده است و همین مسئله توان اقتصادی کشور در جهت مقابله با فشارهای بین‌المللی را بالا برده است و به نظر می‌رسد در سال‌های آتی نیز تنها راه مقابله با موج تحریم‌هایی که طی یکی دوساله اخیر شدت گرفته است تکیه بر همین توانمندی‌ها است.