حج ۱۴۰۱؛ از افزایش ۳۰۰ درصد هزینه‌ها تا وضع سهمیه‌ بندی‌ها

محمد اسدی موحد: مراسم حج تمتع در دو ســال گذشته به دلیل شیوع جهانی ویروس کرونا به ‌شکل محدود و با تدابیر سختگیرانه ایمنی و بهداشتی و بدون حضور زائران خارجی برگزار شده بود. عربستان سعودی در سال ۲۰۲۰ تنها به یک هزار زائر اجازه داد تا در مراسم حج تمتع شرکت کنند.
در سال 2021 نیز تعداد زائران به 60 هزار نفر رسید که همگی از ساکنان کشور عربستان بودند. در سال جاری دولت عربستان تلاش کرده تا حج را به صورت عمومی و برای کلیه مسلمانان کشورهای جهان برگزار کند.
در این میان البته شرایطی نیز برای شرکت کنندگان در نظر گرفته شده که الزامی بودن دریافت دو دوز واکسن کرونا و محدودیت سنی برای افراد بالای 65 سال از جمله این شرایط است. زائرانی که از خارج از عربستان می‌آیند نیز موظف اند غیر از گواهی معتبر واکسن، آزمایش PCR منفی را که ۷۲ ساعت قبل از زمان عزیمت به این کشور گرفته شده است، ارائه دهند.

حج متفاوت به بهای محرومیت مسـلمانان مشتاق
مقامات و مسئولان عربستان سعودی سعی کرده اند تا حج امسـال را به لحاظ کمی و کیفی بسیار متفاوت تر از قبل برگزار کنند تا اهدافی را که از سال ها قبل تدوین و برنامه ریزی کرده اند گام به گام محقق سازند.
برگزاری گسترده حج بعد از دو سال اجرای محدود، البته با مشکلات و مسائلی رو به رو شده و اعتراضاتی از سوی مسئولین مرتبط با این مراسم و مردم در کشورهای مختلف را به همراه داشته و موجب شده تا بسیاری از مشتاقان در سراسر جهان از تشرف به حج محروم شوند. افزایش ناگهانی قیمت این سفر از سوی کشور عربستان و تعیین سامانه های جدید برای ثبت نام متقاضیان در کشور های غربی اعزام بسیاری از داوطلبان این سفر معنوی را با مشکلات جدی روبه رو ساخته و آنان را از وصول به آرزوی چند سالۀ قلبی شان بازداشته است.

افزایش قیمت یک باره
یکی از تصمیمات عجیب و ناگهانی مقامات سعودی این بوده که هزینه‌های حج را 300 درصد افزایش داده اند که این مسئله با اعتراض بسیاری از کشورها مواجه گشته است. دلایلی برای افزایش ناگهانی قیمت این سفر از سوی کشور عربستان عنوان شده که به نظر اصلی ترین عامل آن، تصمیم مقامات سعودی در کاهش تعداد حجاج به یک میلیون نفر است. این موضوع موجب شده تا برای جبران هزینه های خدمات، هزینه ها بالا برده شود. هزینه غذا در سه وعده و هزینه سفر و بیمه درمانی در کنار مالیات بر ارزش افزوده، عمده قیمت حج امسال را تشکیل می دهد. علت دیگر این افزایش قیمت به بحران جهانی اقتصاد و بالا رفتن قیمت ها در نتیجه تورم باز می گردد.

احمد باجعفیر، نویسنده و پژوهشگر مسائل حج عنوان داشته که افزایش قیمت حج امسال به دلیل تعیین قیمت 80 دلار برای روادید و 50 دلار برای بیمه هر نفر است که به این قیمت 15 درصد مالیات بر ارزش افزوده را نیز باید افزود. وی افزوده که علت اصلی افزایش قیمت حج برای حجاج خارجی، کاهش عمده ارزش پول کشورهای اسلامی در برابر دلار و ریال عربستان است. یکی از مصادیق این گفته نیز کشور سریلانکا است که بحران اقتصادی در آن موجب شده تا مسلمانان این کشور تصمیم به عدم حضور در مراسم حج سال 2022 بگیرند. از 22میلیون جمیعیت این کشوربودایی حدود ده درصد را مسلمانان تشکیل می دهند که عربستان سهمیه 1585نفری برای حج امسال این کشور در نظر گرفته بود. مؤسسه مجری تورهای حج سریلانکا در نامه ای به اداره امور دینی مسلمانان این کشور اعلام کرده که با توجه به شرایط بد معیشتی مردم و بحران اقتصادی این کشور برنامه ای برای برگزاری حج امسال نخواهند داشت و به همین دلیل هیچ مسلمان سریلانکایی به حج نخواهد رفت.

افزون بر این، افزایش قیمت های جهانی و بالا رفتن دستمزد نیروهای خدماتی نیز بر هزینه های حج تأثیر داشته است. عربستان مبلغ یک‌هزار و 160 ریال سعودی برای خدمات اسکان و تغذیه در مشعر، عرفات و منا به‌ازای هر زائر طلب کرده و اعزام زائران به سرزمین وحی را منوط به واریز این هزینه از سوی کشورها به حساب عربستان کرده است. به این ترتیب حج امسال درحالی با حضور زائران خارجی برگزار می‌شود که میانگین هزینه هر زائر حدود 4500 دلار است و البته این قیمت در برخی از کشورها بسیار بالاتر از این رقم است.

برای زائران ایرانی نیز با توجه به تثبیت نرخ ارز از سال 1398 به‌مبلغ 9 هزار تومان، میانگین هزینه این سفر برای هر زائر از کشورمان حدود 45 میلیون تومان شده است که این افزایش قیمت موجب انصراف تعدادی از هموطنان پس از سال ها انتظار برای انجام مناسک حج به دلیل دشواری در تأمین هزینه های مازاد شده است. گفتنی است که مقامات سعودی تاکنون توضیحی درباره علت افزایش 300درصدی هزینه حج نداده‌اند و پاسخ کشورهای معترض را نیز نمی‌دهند.

تعیین سهمیه و رزرو اینترنتی برای متقاضیان غربی
سهمیه حج هر کشور بر اساس مصوبه سازمان همکاری‌های کنفرانس اسلامی و با توجه به جمعیت هر کشور تعیین می‌شود که به ازای هر یک هزار نفر یک حاجی در نظر گرفته می شود. در حج امسال از میان ۸۵۰ هزار زائر خارجی که به سرزمین وحی قدم می گذارند، کشور اندونزی حدود ۱۲ درصد از سهمیه کل حج را به خود اختصاص داده است. کشور اندونزی با ۱۰۰ هزار و ۵۱ نفر، بالاترین سهمیه حج تمتع را دارد و پس از آن، پاکستان با ۸۱ هزار و ۱۳۲ نفر و هند با ۷۹ هزار و ۲۳۲ زائر بیشترین حضور را در حج امسال خواهند داشت. برای بریتانیا سهمیۀ ۱۲,۳۸۴ زائر و آمریکا ۹,۵۰۴ زائر و فرانسه ۹,۲۶۸ تعیین شده است که از این تعداد عده زیادی به دلایلی که در ادامه بیان می گردد موفق به استفاده از این سهمیه نشده اند.

در بسیاری از کشورهای مسلمان، اعزام حجاج از طریق سازمان ها و نهادهای دولتی متولی این امر و در قالب کاروان های سامان دهی شده توسط این سازمان ها صورت می گیرد. اما در برخی کشورها از جمله کشورهای آمریکایی و اروپایی و اقیانوسیه حجاج به صورت انفرادی و با مراجعه به دفاتر گردشگری اقدام به رزو سفر حج نموده و هزینه بلیط و هتل و سایر موارد را پرداخت می کنند. حجاج این کشورها امسال نیز به روال سال های گذشته برای ثبت درخواست حج تمتع خود به دفاتر گردشگری مجاز در کشورهای شان مراجعه کرده اند. اما در ماه ژوئن و در فاصله اندکی تا آغاز مناسک حج، به ناگهان وزارت حج عربستان سعودی اعلام کرد که سفر زائران غربی تنها از طریق یک پورتال آنلاین مجاز دولتی به نام Motawif قابل رزرو است. هتل ها، بلیط هواپیما و ویزاهای ویژه همه از طریق این سیستم سازماندهی و پرداخت می شوند و مسافرانی که بسته‌ها را از طریق روش قبلی - آژانس‌های مسافرتی مجاز - رزرو کرده‌اند، باید وجه خود را پس گرفته و از طریق این سامانه اقدام به ثبت نام کنند.

مقام‌های وزارت حج عربستان سعودی علت راه اندازی چنین سامانه ای را حذف واسطه ها و همچنین کلاهبرداری های احتمالی از درخواست کنندگان عنوان کرده اند. آن ها در این رابطه اعلام کرده اند که برای بهبود خدمات به زائران از جمله ایجاد سازوکار ثبت‌نام برای زائران از اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا تمهیدات جدیدی در نظر گرفته شده است. در این پورتال ارائه خدماتی چون صدور ویزا و ثبت‌نام الکترونیک در شکل بسته‌های مسافرتی با عنوان طلایی، نقره‌ای و پلاتینی ارائه می شود. اما در این بین بسیاری از زائران حج امسال از حذف شرکت‌های واسطه‌ ارائه‌دهنده خدمات به زائران و انتقال این فرایند به درگاه آنلاین «مُطوف» و مواردی از جمله مشکل در تغییر تاریخ سفر، نبود پرواز و هتل و قیمت بسته‌های مسافرتی شکایت داشته اند. حتی در برخی کشورها از جمله بریتانیا طوماری برای بازگشت به روش‌های سنتی ثبت‌نام برای سفر حج تهیه شد و بسیاری از مسلمانان مقیم آن کشور آن را امضا کردند.

بعد از بروز مشکلاتی برای کاربران در ثبت نام، مقامات سعودی اعلام کردند که افراد می توانند به سایت «تراویزی» که یکی از شرکت های بزرگ در زمینه گردشگری و مستقر در امارات متحده عربی است مراجعه کنند. این موضوع نیز سبب شده تا برای کسانی که از مدت‌ها قبل سفرشان را رزرو کرده بودند و حالا مجبور بودند از این سیستم جدید استفاده کنند، مشکلاتی ایجاد شود. این نکته نیز حائز اهمیت است که رابطه شرکت تراویزی با سامانه مُطوف از موضوعات جالب توجه است. زیرا که خبرهایی درباره روابط مالی گسترده این شرکت استارتاپی با موضوع حج و سرمایه گذاران آن به رسانه ها درز کرده است. به هر حال آن چه که ماحصل این فرایند بوده، جاماندن بسیاری از داوطلبان حج در کشورهای آمریکایی، اروپایی و استرالیا و عدم امکان مشارکت آنان در مراسم حج تمتع امسال بوده است.

گرچه دکتر عبدالفتاح مشاط، معاون وزیر حج درخصوص سامانه مطوف عنوان داشته که با راه اندازی آن نیاز به واسطه‌ها از میان رفته و قیمت‌ها را تا بیش از ۳۰ درصد پایین می آورد اما به نظر می رسد که چنین موضوعی در عمل برخلاف این ادعا بوده است.

این موضوع را نیز نباید از قلم انداخت که در سال های گذشته نیز بسیاری از مسلمانان به دلایل مختلف از سوی عربستان موفق به حضور در حج نشده اند و عربستان چندان به موضوع سهمیه بندی تعیین شده پایبند نبوده است. به طوری که در برخی سال‌ها، زائران حج تمتع از کشورهای امارات و کویت بیش از سهمیه مصوب بوده است و کشورهایی همچون ایران، پاکستان و مالزی با وجود تعداد متقاضیان بالا، با کمبود سهمیه مواجه بوده اند.

در برخی سال‌ها نیز عربستان مانع تشرف زائران بعضی کشورها می‌شود؛ به طوری که زائران سوری چندین سال از تشرف به حج تمتع محروم بوده اند. در حال حاضر نیز امور اعزام دواطلبان سوری در اختیار گروه های معارض قرار داشته و دولت عربستان همکاری با دولت سوریه در این زمینه ندارد.

در سال‌های گذشته برخی از زائران قطر با توجه به قطعی روابط دیپلماتیک با عربستان از تشرف به حج تمتع محروم شدند. زائران کشورهای لیبی، یمن و حتی فلسطینیان خارج از فلسطین نیز به دلیل اهمال سعودی‌ها و سیاسی‌کاری در این سال ها با معضلاتی در سفر به عربستان و حضور در مراسم حج رو به رو بوده اند.

مقایسه سهمیه حج برخی کشورها در سال ۱۴۴۱ قمری (۱۳۹۹ شمسی) و 1443 (1401 شمسی)

/6262