امروزه که عاشقان زیارت آنحضرت سر از پا نمی شناسند باید دید تا چه اندازه و تا کجا و به چه صورت این سنت حسنه باید اجرا شود. از نظر معرفتشناسی و به ویژه جامعهشناسی هم باید این پیاده روی مورد تحلیل قرار گیرد و اثرات و ثمرات آن باز بینی شود. قطعاً بسیاری با علاقه به زیارت واقعی میروند، و بسیاری دیگر به خاطر همراهی با دوستان و دیدن صحنه یا پژوهش میدانی در یک کاروان یا موکب به سفر میپردازند. شاید امسال شرایط ویژه بود و دو سال تعطیلی این برنامه به خاطر کرونا این ازدحام را بیشتر کرده باشد.
چنین برنامة بینظیر که بر حسب آمارهایی که داده می شود حدود ۲۰ میلیون در طول مدت قریب به ۲۰ روز یا بیشتر در جادهها تردد دارند اگر در دیگر کشورها اتفاق میافتاد همه رسانههای دنیا به پخش برنامه، بزرگداشت و تجزیه و تحلیل آن می پرداختند. نمونه آن برنامه حج است که کشور سعودی برای حدود یک و نیم تا دو میلیون زایر چه هزینههایی میکند و گاهی حوادثی چون حوادث منا را پیش میآورد که نسبت به آن هم پاسخگو نیست. در هر حال این حادثه بزرگ ملی و جهانی که می رود هر ساله تکرار شود، و نمونه کوچکتر آنهم برای زیارت امام رضا (ع) در دهه آخر صفر در ایران اتفاق میافتد دارای مزایا و چالشهایی است که نباید از آن غافل بود. با توجه به اعتقاد به اصل زیارت نکاتی به نظرم رسید که ذیلا در سه مقوله ارزشها و چالشها و چه باید کرد بیان میکنم.
ارزشها
۱. نمایش قدرت.
اولین امتیاز این واقعه نشان قدرت شیعی و اسلامی است. علاقه بسیاری از برادران اهل تسنن و حتی پیروان سایر ادیان به امام حسین گواه بر آن است. علاوه بر آن دولتهای مدعی اسلام و تشیع از آن در برابر دنیا میتوانند بهره برداری کنند و قدرت دینی و مذهبی را به نمایش بگذارند.
۲. وفاق و رزمایش مشترک فرهنگی و دینی دو کشور.
این برنامه به ویژه برای دو کشور ایران و عراق به منزله رزمایشی بزرگ دینی و فرهنگی است و همانند رزمایشهای نظامی که همه جوانب کار را مینگرند و با برنامه ریزی قبلی سعی میکنند تا به همه اهدافشان برسند اینجا هم باید چنین کنند.
۳. سبکبالی در سفر.
از امتیازات این سفر به ویژه برای کشورهای زایر فرست سبکبالی و سبکباری در سفر است. هر کس با اندک مایه ای که دارد به سفر میرود و از هزینههای آنچنانی خبری نیست و زائران از ریخت و پاش جلوگیری میکنند.
۴. ابراز عشق و ارادت به امام حسین.
معنویت این سفر یکی دیگر از ویژگیهاست. عاشقان امام حسین همانند همه برنامه های عزاداری وی با شور و عشقی زاید الوصف در همسفری یا همراهی با دیگران مشارکت دارند.
۵. میهمان نوازی و تمرین عاطفه و گذشت.
از ویژگی دیگر این پدیده میهمان نوازی مردم عراق است که بنا بر آنچه میبینیم و میشنویم عده ای عاشق او هر چه در طول سال برای خود ذخیره کرده اند را در این ایام خالصاً و مخلصاً خرج زوار امام میکنند و به قول معروف «کمال الجود بذل الموجود» است که هر چه دارند را در طبق اخلاص میگذارند.
۶. کم توقعی و کم انتظاری برای پذیرایی.
مزیت دیگر این سفر عدم توقع زایران است. البته ممکن است بعضی از پذیراییها راضی نباشند ولی قطعاً توقعات پایین است و البته که باید مراعات کنند، اگر آموزش دیده و در نظافت و پرخوری و احترام به میزبانان ادب لازم را آموخته باشند.
۷. بهبود وضعیت استانها و شهرستانهای در مسیر.
از دیگر امتیاز این برنامه توجه کشور ایران به مرزها و شهرهای مرزی است که قطعاً از جهات مختلف برای پذیرایی از زایران باید رسیدگی فوق العاده شود و قطعاً در سامان گرفتن اوضاع اقتصادی و اجتماعی شهروندان آن مناطق بی تأثیر نیست. آیا کشور عراق هم به همین نسبت به شهرها و روستاهای در مسیر و مرتبط با مسیر چنین کرده و می کند؟ بعید به نظر میرسد.
۸. تمرین خدمتگذاری به مردم.
از نکات مثبت این برنامه تمرین خدمتگذاری مسئولان ونیز موکب و کاروان داران در خدمت به مردم است. این وظیفه که هر مسئول و کارمندی آن را در مواقع عادی هم انجام میدهد، در این ایام با توجه به حضور بی حد مردم مضاعف میشود و هر صنف و سازمانی در بهتر نمایان شدن وعرضه خدمت سنگ تمام میگذارد.
۹. زمینه ایجاد تفاهم ملتها با یکدیگر.
یکی دیگر از خصوصیت این سفر ارتباط ملتها با یکدیگر است. در درجه اول ارتباط دو ملت ایران و عراق است که البته با توجه به جنگ ویرانگر گذشته سعی در فراموش کردن آن دارند. البته که در این زمینه مسئولان بیشتر از متنِ مردم باید این صفا و صداقت را نشان دهند. مردمانی از سایر کشورها و ملتها هم در این راهپیمایی حضور دارند که به سهم خود در انتقال پیام تأثیرگذارند. این تفاهم باید دولتها را هم به هم نزدیک کند و این پایانههای مرزی فقط برای عبور زوار نباشد. مبادلات اقتصادی با گشایش این پایانهها باید تقویت شود و فقط محدود به ایام اربعین نشود.
۱۰. تفریح و تحقیق احتمالی برای عده ای.
مزیت دیگر این سفر گشت و گذار تفریحی و چه بسا از جانب محققان، علمی و پژوهشی است. قطعاً کار پژوهش در ابعاد گوناگون از این اتفاق بزرگ کاری بس اساسی است. باید مسئولان علمی و فرهنگی کشور به این قضیه اهتمام کنند و پایان نامهها و رسالهها با تکیه بر روش میدانی نوشته و دفاع شود.
چالش ها
۱. نگرانی دو کشور از نبود امکانات.
یکی از چالشها نبود امکانات و آماده نبودن زیرساختهاست. درحمل و نقل، در تأمین آذوقه، در آموزش و بهداشت، و ایجاد امنیت لازم نگرانی های فراوانی است. هر دو کشور یا کشورهای زایر فرست و زایر پذیر بالاتفاق و هماهنگ باید تفاهم و خدمت رسانی کنند. اغلب به این موارد توجه لازم نمیشود و اگر بشود به موقع نیست. در همین برنامه امسال شنیده شد که طرف عراقی امکانات زیرساختی و خدماتی لازم را ندارد یا نتوانسته فراهم کند. وضعیت سیاسی و اجتماعی طرفین هم باید مد نظر باشد. آنهایی که در عراق به زوار خدمت میکنند نسبت به کل جمعیت آن اندک اند. آیا پشتیبانی از جانب دولت برای آنها با اشتیاق و اولویت انجام میشود یا خیر. در عراق و چه بسا در ایران، البته کمتر، شهرهای مذهبی از امکانات کمتری برخوردارند اگر به استانهای برخوردار عراق چون اربیل و موصل در مقایسه با کربلا و نجف دقت شود آنوقت این عدم توجه بیشتر معلوم می شود. سالها تصاویر کلبهها و خانههای محقر مردم شیعه و علاقمند به امام حسین درمسیر حرکت را همه میبینند و تلاشی از طرف دولت عراق برای سر و سامان دادن اوضاع این مردم علی الظاهر نمیشود.
۲. ترس از بروز حادثه و داشتن نگرانی و اضطراب برای دو دولت.
از نگرانیهای مهم در این برنامه ترس از بروز حوادث غیر مترقبه است که با کثرت غیر قابل پیش بینی این نگرانی ها بیشتر میشود و تأمین امنیت و فراهم کردن مراکز بهداشتی و خدماتی را دشوارتر میکند. تناقض در رفتار دولت در ایران به خوبی مشهود است. اولاً بعضی از پیشبینیها درست از آب در نیامد و سامانه سماح کم مصرف شد، ثانیاً از یک طرف مسئولان با دادن وام و وعدههای مالی، که در جای خود قابل پرسش است، مردم را به شرکت در این راهپیمایی تشویق میکنند و از طرف دیگر درخواست های مکرر دارند که برگردید یا اگر حرکت نکرده اید منصرف شوید و یا اگر میتوانید از نیمه راه برگردید. حال مقصر طرف عراقی است یا غفلتهای خود ما تفاوت نمیکند و نشان از غافلگیر شدن است.
۳. نگرانی خانوادهها.
یکی از چالشهای این برنامه که با افزایش جمعیت بیشتر میشود نگرانی خانواده ها است. همه نگرانند که بستگانشان در این سفر به سلامت به وطن باز گردند.
۴. اجحاف گرانفروشها.
از چالشهای دیگر کمبود امکانات و عدم قدرت دولتها در نظارت است و این سبب میشود تا گرانفروشان چه از ایران یا عراق به سوداگری بپردازند و زمینه را برای اجحاف و زورگویی فراهم کنند. متأسفانه یکی از نگرانی های مطرح شده توسط زایران همین مسئله بود.
۵. بسیج امکانات و تعطیلی بعضی از قسمتها در کشور.
از آسیبهای جدی این برنامه تعطیلی یا نیمه تعطیلی بعضی از قسمتها در داخل کشور است. با توجه به حمایت دولت از برگزاری مراسم باشکوه این پیاده روی طبعاً زبان مسئولان برای تنظیم برنامهها و انتظار از حسن انجام وظایف کارمندان در این ایام کوتاهتر میشود. با توجه به فراوانی روزهای تعطیل در کشور، این برنامه هم میتواند بهانه ای برای کم کاریها در داخل کشور باشد که باید چاره، و جلوی آن گرفته شود.
۶. اُفت کاری و ضربه به تولید.
تولید چه در زمینه کشاورزی یا صنعت خود به خود تحت تأثیر قرار میگیرد و کشوری که شعارش تولید است با افت تولید در زمینه های مختلف مواجه میشود
۷. گسترش بیماری در حین مسافرت و بعد از آن.
با توجه با خلاصی نسبی از شر کرونا و اذنابش این نگرانی برای بروز بیماری های مسری، علاوه بر گرمازدگیها و بیماریهای غیرقابل پیش بینی، شدت میگیرد
۸. خستگی در حین و بعد از راهپیمایی و تأثیر آن بر روند زندگی و کار.
طبعاً این سفر هر چند با شوق انجام میشود خستگیهایی را به دنبال دارد. معطلی در جادهها و پشت مرزها و کمبود امکانات در طول سفر، قطعاً تا مدتی این خستگی بر روند انجام وظیفه در زندگی شخصی و کاری مردم تأثیرگذار است که باید برای آن تدبیر کرد.
۹. زمینه برای بروز عقاید و افکار مزاحم.
از معایب دیگر این برنامه حضور فرق گوناگون و تبلیغات آنها است. مثلاً نمونه بارز آن حضور گروههای موافق برنامه غلط قمه زنی است. از تبلیغات مسموم دیگر فرهنگی باید در جایی دیگر سخن گفت.
۱۰. تحت الشعاع قرار گفتن واجبات.
مثلی است معروف در باره بعضی از عزاداریها که گوید «ترک واجب کرده و سنت به جا آورده است». این به این معناست که عده ای برای عزاداری سنگ تمام میگذارند اما واجبات را فراموش میکنند. دایره این مستحبات و واجبات را باید وسیعتر دانست و به احکام شرعی محدود ننمود. توجه به زیارت امام و شرکت در راهپیمایی امری مستحب است اما خبر داشتن از مسایل سیاسی و اقتصادی و جلوگیری از ظلم و ستم در کشور و اجرای عدالت و توجه به توسعه و عقب نماندن از کشورهای رقیب در همه امور امری واجب است. این همه تلاشی که دولت برای ایجاد پنجره واحد و اصرار بر شفافسازی میکند برای آن است که همه علاقمندان به امام حسین به روند کارها در کشور توجه کنند، از امام حسین درس بگیرند، خود صالح باشند و با ستم مبارزه کنند و اهل کار، خلاقیت و تولید باشند. این غفلت میتواند هم از جانب مردم و هم ازجانب دولت باشد. مردم دلخوش از اینکه به زیارت رفته اند و خرسند از اینکه دولتها امکانات لازم را برای آنها فراهم کرده اند پس همه کارهای آنها خوب است! این خطر برای دولتها هم وجود دارد که نکند با تشویق این برنامهها میخواهند سر مردم را به مسایل مستحب گرم کنند و خود آن کنند که نباید. غفلت دادن از مسایل جاری کشور و سرگرم کردن مردم نوعی عوامفریبی و سوء استفاده از احساسات آنهاست و قطعاً دولتهای انقلابی چنین برنامه ای ندارند و نباید داشته باشند.
چه باید کرد
۱. برنامه ریزی سالانه و چندین ساله.
با توجه به اینکه این برنامه سالانه است باید برای آن برنامه ریزی سالانه داشت و از نظر متخصصان علمی، فنی واجرایی به نحو مطلوب استفاده کرد و با کشور میزبان به صورت مستمر هماهنگ بود.
۲. محدود کردن زایران.
با توجه به حجم عظیم مسافران میتوان برای آنهایی که بیش از یک بار رفته اند محدودیت قایل شد.
۳. عدم دخالت دولت و عدم تشویق به سفر و ندادن امتیاز مگر در صورت ضرورت.
واگذاری کارها به خود مردم میتواند بسیار مفید باشد. به نظر میرسد اکنون دولت تمام قد در پشت برنامه راهپیمایی اربعین است. در حالیکه می تواند ناظر باشد و کارها را به خود مردم واگذار کند، به شرط اینکه برای سفرهای غربی و آنتالیا و شرکت در کنسرتها امتیاز ویژه در دادن ارز و خدمات حمل و نقل در نظر نگیرد.
۴. ترتیب و تقسیم برنامه زیارت در طول سال.
معمولاً انجام سفرهای زیارتی سخت تر است و مردم به خاطر علاقه به دین آن را تحمل میکنند و این زور است. از تحمل مردم به خاطر اعتقادات نباید سوء استفاده کرد. اطلاعات به دست آمده در این سفرها بسیار با ارزش است و بر روی آن می توان تحلیلهایی انجام داد. دست کم آمار شرکت کنندگان برای تصمیم گیری های بعدی مفید است. دولت باید تسهیلات بیشتر برای این مسافران البته برای کسانی که در طول سال به کربلا سفر میکنند قایل شود.
۵. تقسیم کار دو کشور.
کشورهای زایر فرست و زایر پذیر، به ویژه ایران و عراق باید علاوه بر همکاری تقسیم کار کنند. در طول سال با تصویب قانون یا مقررات دیگر پیش از اربعین، میتواند مانع از این باشد تا در دولتهای مختلف نیاز به تصمیمگیری های مجدد باشد.
۶. توجه به وضعیت زندگی میزبانان در طول سفر.
به نظر میرسد میزبانان عراقی ضعیفترین اقشار شیعی جامعه عراقی است. نباید از این احساس ارزشمند سوء استفاده کرد. باید از دولت عراق خواست تا در صورت لزوم و با ایجاد امکانات عمومی برای آنها جبران این ایثار و فداکاری بشود.
۷. ترجیح حرکتها به صورت کاروانی و موکبی و نظارت بر کار آنها.
۸. آموزش قبل از سفر و حین سفر به افراد و موکبها.
بدیهی است این حرکت خودجوش مردم مملو از احساس و عاطفه است. ترکیب احساس با منطق و عقلانیت می تواند بر معرفت بیفزاید. در زیارت اربعین میخوانیم که امام کشته شد تا مردم را از جهالت و گمراهی نجات دهد. آموزش منظم و نه متناقض که همدیگر را خنثی کند از اهم مسایل است و باید در طول سال در این باره اقداماتی جدی شود. دولتها باید زمینه را فراهم کنند تا مردم خود اقدام کنند و بر کار آنها نظارت عالمانه کند.
۹. استفاده از این نیروی عظیم در جهت سازندگی و توسعه.
اگر این خیل عظیم را با مجموعه عزادارانی که خود را تحت عنوان جاماندگان اربعین مینامند و بسیاری دیگر که بنا به دلائلی در این دو برنامه شرکت نکرده یا نمیکنند در نظر بگیریم جمعیت کثیری میشود که میتوان با برنامه ریزی، از آنها در مسیر توسعه کشور استفاده نمود. مسئله این است که چرا این خیل عظیم با این همه انرژی و قدرت نتواند درست تصمیم بگیرد، سود و زیان خود را به خوبی بشناسد، ساده لوح و زودباور نباشد و در مسیر توسعه و پیشرفت علمی، فرهنگی، هنری و مهارتی نتواند با جهان رقابت کند. آیا خود مقصرند یا دولتها و یاهر دو؟
۱۰. به نمایش گذاشتن جلوهای زیبای این راهپیمایی.
و سرانجام تهیه برنامه های فاخر از فیلم و کتاب و سایر برنامه های هنری برای معرفی شکوه اربعین و نیز برای گروههای سنی داخل و خارج باید مدنظر قرار گیرد.
۶۵۶۵
نظر شما