برخی می گویند تا ثبات اقتصادی فراهم نباشد، نباید دست به رفرم پولی زد . باید پرسید این ثبات اقتصادی حاوی چه مولفه هایی است . پیش بینی آنها از حصول آن مولفه ها در اقتصاد ایران در چه افق زمانی قابل تحقق است؟ سه سال دیگر؟ پنج سال دیگر؟ ده سال دیگر؟ یا بیشتر؟ بالاخره ثبات اقتصادی می تواند حاوی مولفه های گوناگونی باشد از جمله وجود یک رشد مثبت و پایدار اقتصادی، ثبات نسبی قیمت ها، ثبات نسبی نرخ ارز، وجود تعادل در بخش خارجی اقتصاد، تعدیلات اقتصادی در جهت تخصیص بهتر منابع، تقویت اشتغال، بهبود تعادل در بازار پول، نبود بحران بانکی، ضعف احتمال بروز ریسک سیستماتیک و نظایر آن . برخی از مولفه های فوق فی الحال در اقتصاد ایران موجود است از جمله تعادل در بخش خارجی اقتصاد، طوری که بیش از یک دهه است تراز پرداخت های خارجی کشور با مازاد همراه بوده و این امر به تراکم ذخایر بین المللی کشور انجامیده است. قوت بخش خارجی اقتصاد ایران به روایت نهادهای بین المللی در شرایط حاضر در سطح نسبتا رضایت بخشی است که برای زمان اجرای رفرم پولی کفایت لازم را دارد .
ثبات نسبی میان مدت نرخ اسمی ارز به اتکای ذخایر بین المللی و با توجه به معیارهای کلان اقتصادی قابل تصدیق است . نوسانات کوتاه مدت بازار ارز نیز وفق مبانی نظری، علل خاص خود را دارد (تغییر مابه التفاوت نرخ بهره داخل و خارج وتغییر انتظارات قیمتی در خصوص تحولات قیمت دارایی های داخلی و خارجی ) که در یک چارچوب علمی قابل مدیریت است و قاعدتا نباید به تصمیمات میان مدت (اجرای رفرم پولی در سه سال بعد) خدشه وارد کند .
گرچه اثرات قیمتی هدفمندسازی یارانه ها تازه در حال بروز است، اما برکات هدفمندسازی یارانه ها نیز انتظار می رود در میان مدت در حوزه تخصیص بهتر منابع و بهبود رشد اقتصادی نمود پیدا کند . لذا امید می رود نرخ رشد اقتصادی در سال های بعد از ١٣٩٠ رو به بهبود گذارد . افق میان مدت افق خوبی است که آن بخش از مولفه های ثبات که هنوز نامقبول است را تا حد توان به روند مطلوبی هدایت کرد .
آیا ثبات اقتصادی، شرط کافی برای رفرم پولی است؟ یعنی اگر براساس برخی تفاسیر، ثبات اقتصادی تا سه سال دیگر در سطح مطلوب فراهم نبود، نباید دست به رفرم پولی و حذف چهار صفر از پول ملی زد؟ چه دلیلی برای این ایده می توان سراغ داشت؟ اگر این ایده درست باشد چرا بسیاری از کشورها که دست به رفرم زده اند در شرایط شدت تورمی مبادرت به اینکار کرده اند؟ چرا صبر نکرده اند تا نرخ تورم یک رقمی شود، آنگاه چنین کنند؟ نیجریه و غنا در این زمر ه اند . گرچه در برخی از کشورها، پس از انجام رفرم، نرخ تورم روند کاهنده داشته است اما کم نیستند کشورهایی که عکس این حالت را نیز داشته اند. امیدواریم کشور ما از گروه اول باشد اما اگر احتمال نرود که جزء گروه اول است، آیا باید از حذف صفر چشم پوشید؟
اینکه کشوری از نظر عموم شاخص های اقتصادی در وضعیت مطلوبی بسر برد و در آن شرایط دستی به سر و روی پول ملی بکشد، آرمان خوبی است اما در بسیاری از کشورها، نمی توان این آرمان را به نحو مطلوب سراغ گرفت . در شرایط تورم دو رقمی و حتی قدر ی فزاینده، اگر چند صفر از پول ملی حذف شود چه ریسکی متوجه کشور خواهد شد؟ می گویند ممکن است بزودی و دوباره مجبور به همان کار شویم .
بگذارید یک حساب سرانگشتی کنیم . از سال ١٣٢٠ تا کنون یعنی حدود ٧ دهه نسل کنونی واحد پولی بر ایران حکمفرما بوده است . متوسط نرخ تورم سالانه در این دوران، حدود ١٩ درصد برآورد می شود یعنی تقریبا هر سه و نیم سال قیمت ها دو برابر شده است. هر ١٢ سال قیمت ها تقریبا ١٢ برابر شده است . فقط طی چهاردهه گذشته یک انباشتگی تورمی قابل ملاحظه حدودا ٥٧٠٠٠ درصدی اتفاق افتاده است . به رغم این انباشتگی تورمی، در طول هفتاد سال گذشته ١٤ قطع اسکناس معرفی شده است که اکنون برخی از آنها (مانند بیست و پنجاه ریالی ) از دور خارج شده و برخی نیز (مانند صد و دویست ریالی ) رواج عملی ندارد.
از دوستانی که نگرانند در شرایط قیمتی حاضر، اگر رفرم پولی اتفاق بیفتد، ممکن است ناچار شویم اینکار را مجددا در کوتاه مدت تکرار کنیم، می پرسم متوسط نرخ تورم سالانه نیم قرن آتی را چند درصد در نظر می گیرند؟ گمان نمی کنم کسی قایل باشد که این رقم به ١٩ درصد بالغ شود. چرا که امروزه سیاست گزار پولی، به مدد نوآوری های الکترونیک و بانکی، از کارآیی بیشتری در بکارگیری ابزار پولی برخوردار است . مضافا در روند زمان، تعقل ها در سیاست گذاری های پولی بهبود پیدا کرده و می کند. بیاد بیاوریم که در سال ١٣٦٧ - به هر دلیل - حدود ٥٠ درصد از بودجه دولت به حکم قانون از محل استقراض مستقیم از بانک مرکزی تامین مالی شد . امروز مجلس محترم، در قالب برنامه پنجم توسعه، استقراض مستقیم را منع کرده است . این یکی از نشانه های بهبود تعقل در سیاست گذاری های پولی است .
اجازه دهید اصلا قدری بدبینانه به قضیه نگاه کنیم و میانگین نرخ تورم سالانه را در افق بلندمدت آتی ١٤ درصد در نظر بگیریم . ببینیم چنانچه در ابتدای سال ١٣٩٣ واحد پولی جدید به جریان بیفتد چه اتفاقی می افتد . این چرتکه، سرانگشتی است و امیدوارم موشکافان به جزئیات آن خرده نگیرند . فرض کنیم دوران همزیستی پول جدید و قدیم دو سال باشد . در این صورت پول جدید از ابتدای سال ١٣٩٥ به عنوان اسکناس و مسکوک در گردش حکمفرمای مطلق خواهد بود . با فرض نرخ تورم سالانه ١٤ درصد، هر ٥ سال سطح قیمت ها دو برابر خواهد شد . چنانچه ابتدای سال ١٣٩٥ را سال مبنا گرفته و فرض کنیم ارزش بزرگ ترین قطع اسکناس که رو اج گسترده دارد، در این سال، معادل ٥٠ واحد پولی باشد، در این صورت با دوبرابر شدن سطح قیمت ها در ابتدای سال ١٤٠٠ لازم می آید نقش اصلی را اسکناس ١٠٠ واحدی ایفا کند. این روند را ادامه می دهیم تا ببینیم در چه زمانی لازم می آید اسکناس یک میلیون واحدی (که تعداد صفرهای آن برابر با ایران چک یک میلیون ریالی بانک مرکزی در شرایط حاضر است ) منتشر کنیم . خواهیم داشت : ابتدای سال ١٤٠٥ (اسکناس ٢٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤١٢ (اسکناس ٥٠٠واحدی)، پایان سال ١٤١٧ (اسکناس ١٠٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤٢٢ (اسکناس ٢٠٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤٢٩ (اسکناس٥٠٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤٣٤ (اسکناس ١٠٠٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤٣٩ (اسکناس ٢٠٠٠٠ واحدی )، پایان سال ١٤٤٦)٢٠٠٠٠٠ واحدی ) و در پایان سال ١٤٦٨ (اسکناس یک میلیون واحدی) که می تواند تا پایان سال ١٤٧٣ پاسخگو باشد. یک میلیون واحد آن هنگام، مشابه ایران چک یک میلیون ریالی زمان حاضر شش صفر خواهد داشت . یعنی در قالب فرض بدبینانه نسل اسکناس جدید حداقل ٨ دهه دوام خواهد آورد . یادمان باشد فن آوری در حال تحول است و بعید است در آن مقطع زمانی پدیده ای به صورت اسکناس کاغذی وجود خارجی داشته باشد .
با این حساب اجمالی باز می توان پرسید آیا لازم است نگران باشیم مبادا با حذف چهار صفر از پول ملی در شرایط تورم دو رقمی، ناچار شویم بزودی همین کار را از نو تکرار کنیم؟ به نظر می رسد پاسخ منفی باشد . اگر امید به زندگی نسل جدید اسکناس بیش از هشت دهه باشد، آیا لازم است همچنان ریگ در کفش و خار در چشم بمانیم به امید روزی آرمانی و مدینه ای فاضله که در آن موقعیت مکثی کنیم و چشم از خار برهانیم؟
فرض کنید به دلیل بالا نبودن کیفیت سوخت، یکی از شمع های موتور در خودروی شما خراب شود . آیا تعویض شمع را موکول به بهینه سازی پالایشگاه و ارتقای کیفیت سوخت می کنید؟ البته اگر سوخت هم با کیفیت تر بشود بهتر است و آن قطعه دیرتر خراب می شود, ولی کسی امور زندگی و حمل ونقل فردی را به تعمیر پالایشگاه موکول نمی کند.
برخی می گویند اگر حذف صفر آسان کننده مبادلات است چرا در مورد دلار آمریکا رخ نداده است . باید دانست طی چهار دهه گذشته، ارزش دلار تنها به یک پنجم تقلیل یافته (شاخص قیمت های خرده فروشی در آمریکا از عدد ٤٢ در سال ١٩٧٢ به عدد ٢١٨ در پایان سال٢٠١٠ رسی ده است )، اما ارزش ریال در این مدت به یک پانصد و هفتادم کاهش یافته است . (شاخص قیمت های خرده فروشی٠ در سال ١٣٥١ به ٢٢٨ در پایان سال ١٣٨٩ رسیده است .)
برخی ممکن است بگویند هزینه امحای ٧ میلیارد هزینه امحای ٧ میلیارد قطعه اسکناس فعلی و تولید نسل جدید اسکناس زیاد است. لذا ضرورتی به این کار نیست . پرسش اینجاست که در دو سال گذشته، بانک مرکزی سالانه حدود ٧٠٠ میلیون قطعه اسکناس امحا کرده و همین قدر هم جایگزین کرده است .
اگر نسل جدید اسکناس بیاید، به جای ١٠٠ قطعه اسکناس سرانه، تنها ٢٠ قطعه کافی خواهد بود . یعنی کل انباره اسکناس در گردش به 1.4 میلیارد قطعه خواهد بود. اگر عمر متوسط هر قطع اسکناس را حدود ٥ سال در نظر بگیریم هزینه امحای نسل قدیم اسکناس طی ٥ سال از محل صرفه جویی در هزینه های تولید اسکناس تامین خواهد شد . برخی ممکن است بگویند با توجه به وجود برخی نااطمینانی های اقتصادی در شرایط حاضر بهتر است دست نگه داریم و در چند سال بعد یکباره شش صفر را حذف کنیم که هم مضربی از سه باشد هم ثبات اقتصادی و روند کاهنده نرخ تورم بر کشور حاکم شده باشد . می خواهم عرض کنم بهترین گزینه برای ایران حذف چهار صفر است چون مردم پیشاپیش در محاور ات خود این گونه کرده اند . آنها ده هزار ریال را یک تومان ذکر می کنند. بنابراین حذف سه صفر، مشکل تغایر بین واحد پول رسمی و محاوره ای را حل نمی کند مردم به هزار ریال، یک تومان نمی گویند. کمااینکه حذف شش صفر هم این مشکل را رفع نخواهد کرد چرا که مردم در محاورات خود به یک میلیون ریال، یک تومان نمی گویند. این ویژگی منحصر به فرد ایران است که مردمش عملا خود چهار صفر از پول ملی را حذف فقط در ایران رخ داده است.
برخی ممکن است تصور کنند هر جا رفرم پولی اتفاق افتاده یک یا دو یا سه صفر یا مضربی از سه صفر از واحد پول ملی حذف شده است . در حالی که همین ٣ سال قبل، کشور غنا چهار صفر از پول خود را حذف کرد . رومانی ٥ سال قبل و کشور لهستان هم پانزده سال قبل ٤ صفر از پول ملی حذف کردند. کشور اوکراین هم در سال ١٩٩٩، 5 صفر حذف کرد . برخی ممکن است بگویند بهتر که به حذف سه صفر اکتفا کنیم . آیا در آن صورت می توان اضعافی برای واحد اصلی پول در نظر گرفت؟
برخی می گویند کشورهایی که مبادرت به حذف صفر کرده اند، با انباشت تورمی مواجه بوده اند. آیا ٥٧٠ برابر شدن قیمت ها و ٤٠٠٠ برابر شدن مبادلات اسمی ( ٤٠٠٠٠٠ درصد رشد اسمی ) در اقتصاد ایران کافی نیست که باور کنیم در این بازه زمانی ایران با انباشت تورمی مواجه شده است و نیازمند حذف صفر است؟
برخی می گویند اسکناس درشت منتشر کنید و با انتشار آن، مشکل حجم انبوه اسکناس در گردش را حل کنید . در این خصوص باید گفت فرآیند بوروکراتیک و عملی انتشار اسکناس بزرگ در ایران طولانی است . مشکلات اجرایی اینکار را مخاطبین، کمتر واقفند. به راستی اگر انتشار اسکناس درشت، از جمله گزینه های پیش رو بود چرا بانک مرکزی به ایران چک متوسل شد؟ البته فرض کنیم شبهات مربوط به تورم زایی اسکناس درشت، با رواج ایران چک بانک مرکزی مرتفع شده باشد . فرض کنیم اسکناس درشت یکی از گزینه های عملی برای بانک مرکزی باشد و مانعی فرا راه نباشد .
آیا با انتشار اسکناس درشت مشکلات موجود نظام پرداخت حل می شود؟ فرض که مشکل حجم زیاد اسکناس و هزینه های مترتب بر آن مرتفع شود، اما اختلاط ذهنی بین ریال و تومان را چه کنیم؟
قطار طولانی صفرهای متغیرهای خرد و کلان را چه کنیم که از ظرفیت محاسباتی ذهنی خواص خارج است تا رسد به عوام. این یک واقعیت است که با یک واحد پول ملی نمی توان چیزی خرید. این یک واقعیت است که واحد فرعی پول کاربردی ندارد. برابری پول ملی ما در مقایسه با سایر ارزها جزو معدود برابری هایی است که حاوی چندین صفر است. کمتر کشوری را م یتوان یافت که نرخ ارز به پول ملی آن بیش از دویست واحد باشد . به ه مین کشورهای اطراف خود نگاهی بیندازیم . یک دلار معادل چند ریال سعودی است؟ یک درهم امارات معادل چند دهم دلار است؟ می خواستم برایتان بنویسم که یک ریال جمهوری اسلامی یک چند ده هزارم دلار است؟ اما ماشین حساب رایانه دستی ام که با آن این مقاله را نوشتم نتوانست کمکم کند! البته می توانید حدودا در ذهن بیاورید که چه رقم اعشاری می شود!
در پایان لازم است به یاد داشته باشیم با اصلاح واحد پول ملی، قرار است واحد فرعی نیز طراحی شود . لذا عملا این طور نیست که چهار صفر از پول ملی کم شود و بس، بلکه قرار است در کنار آن دو رقم اعشار در نظر گرفته شود . با این فرض، عملا دو صفر از پول ملی حذف خواهد شد . فرق کارشناسان بانک مرکزی با دیگر خبرگان این حوزه اگر باشد چیزی نیست جز آنکه کارشناسان بانک مرکزی با واقعیت های اجرایی و مشکلات روزمره نظام پرداخت از نزدیک دست به گریبانند.
*معاون اقتصادی بانک مرکزی
/3131
نظر شما