بحران چیست؟

آقای محمد مجتهد شبستری نوشته اند که «اسلام به عنوان یک دین در بحران است». این هشداری هوشمندانه است. معمولاً واژه های پرمصرف مانند بحران، پیچیدگی، کیفیت، برتری، راهبرد، دینامیزم و هکذا «دانسته پنداشته می شود» ؛ در نتیجه، اهمیت و گاه عمق ماجرا یا فاجعه، آن چنان که باید احساس نمی شود. از اینرو لازم است به تعریف و توصیف واژه ی «بحران» پرداخته شود.

در سال های پایانی ۱۹۷۰ هما یشی با حضور حدود دو هزار نفر، عمدتا از پژوهشگران علوم اجتماعی، در یکی از دانشگاه های آمریکا تشکیل شد که «بحران چیست؟». چرا این عنوان؟ 
در  طی دو دهه ی پیش تر، بحران نفت، بحران خاورمیانه، بحران جنگ اعراب و اسرائیل،  بحران پیدایی گروه های ترور در جهان، بحران هواپیما ربایی های مکرر، بحران نمودهای نوظهور سنت شکنی جوانان مانند هیپی ها، بحران های ناشی از جنگ ویتنام و ضدجنگ در آمریکا و جهان بروز و ظهور یافت. این ها سبب شد که واژه ی «بحران» در رسانه ها و مقالات پژوهشی پرمصرف شود. پژوهشگران در تلاش شدند که به این واژه بپردازند و آن همایش بر پا شد. همان زمان گزارشی درباره ی آن همایش خواندم، آنچه به یادم ماند این

است که پژوهشگران در آن همایش «نتوانستند بحران را تعریف کنند» . در مبحث «پایداری سیستم» در مهندسی سیستم ها و کنترل ،«وضعیت بحرانی»سیستم داریم؛  وضعیتی است که «تابع تبدیل»آن کسری باشد و مخرج آن صفر شود. تابع تبدیل، علت وجودی سیستم است، یعنی اگر نباشد، سیستم نخواهد بود. این تابع ورودی به سیستم را به خروجی تبدیل می کند. وقتی تابع کسری باشد، اگر مخرج کسر به سوی صفر میل کند، سیستم به سوی مهار ناپذیری می رود و می گویند «وضعیت بحرانی» است. در وضعیت بحرانی، «ورودی»های کوچک منجر به «خروجی»های مهارناپذیر می شود. - که معمولا خیلی بزرگ است-.  از این که پژوهشگران حاضر در آن همایش بزرگ از این تعریف ساده و سرراست بحران برای رفع اختلاف بهره نگرفتند، می توان عبرت ها گرفت، بماند.
اگر تعریف کنترلی از بحران را به حیطه های انسان و جامعه ببریم، نکات جالبی دارد.
مثال ها:
- انسانی که به لحاظ روانی بحرانی است، اگر  زاویه نگاهت به وی اندکی تغییر کند (ورودی  کوچک)، ممکن است سیلی محکمی به گوش شما بنوازد (خروجی مهارناپذیر بزرگ). در واقع وجود بحرانی فرد روانی، تغییر کوچک زاویه ی نگاه را به حرکت بزرگ دست تبدیل می کند.
- جامعه ی تونس بحرانی بود؛  یک دستفروش خودرا آتش زد (ورودی کوچک)، وضعیت جامعه چنان ناپایدار بود که حکومت بن علی فروپاشید (خروجی مهارناپذیر خیلی بزرگ). 
از شواهد چنین بر می آید که وضعیت اسلام باوری در جهان و به طور ویژه در کشور ما، بحرانی است. با هر توجیه فقر و ستم یا ذکر هر خرافه به نام اسلام یا ناتوانی در تبیین امور واقع (ورودی کوچک)، جمعی به دین گریزی یا دین ستیزی سوق می یابند (خروجی مهارناپذیر بزرگ). 
یک پرسش: آیا «می توان»اسلام در جهان و از جمله در ایران را از وضعیت بحرانی کنونی بیرون آورد؟ 
این پرسش «راهبردی»است؛ یعنی پرسشی است «فراگیر»، «به دور از تفصیل» ، «جدا از مصادیق عملی». این سه ویژگی، از مشخصات موضوع های راهبردی است. «پاسخ درخور  به این پرسش راهبردی باید راهبردی باشد.»
در گام نخست، با بهره گیری از «داوری خبره»(expert judgment) و «سنجش امکانات کلان اسلام»، می توان نشان داد که «پاسخ مثبت» است. یعنی «اسلام در جهان و ایران، توان برون رفت از وضعیت بحرانی کنونی را دارد». منظور از «داور خبره» ، کسان یا تیم هایی اند که هم اسلام و هم مقتضیات روزامد زمان  را نسبتا می شناسند.
ممکن است کسانی، به ویژه پژوهشگرانی، با این مدعا مخالف باشند. در این صورت مانند، هر پژوهش، می توان این «پاسخ مثبت» را به عنوان یک فرضیه (hypnosis) و نیز به عنوان یک ابرفرض (meta-assumption) آغازین پذیرفت تا بتوان با آن پژوهش را آغاز  کرد. سپس از مدعیان فرضیه، رویکرد و شواهد خواست. اگر شواهد کافی نبود مدعا را ابطال، وگرنه اصلاح کرد.  آغاز با داوری خبره پیشینه ی گسترده در حیطه های علمی دارد و نمونه ی بسیار رایج آن در «نظریه تصمیم» است. از این رو، خدشه ای بر ارایه آن فرضیه نیست.
به اجمال می توان گفت، راه برون رفت از بحران کنونی اسلام،  «تحول پارادایم» از اسلام «شریعت مدار» (jurisprudence) کنونی به اسلام «متعالی» (transcendental) آتی است. از منظر سیستمی، اسلام یک سیستم سطح مند یا مراتبی (hierarchical) است؛ در بالاترین سطح،  اسلام متعالی است، یعنی اسلام فراگیر، به دور از تفصیل، به دور از پرداختن مستقیم به اجراء.  این اسلام برخاسته از «مقاصد دین» - فراتر از مقاصدالشریعه مرسوم- است. جای اسلام متعالی در جامعه ی مسلمان- به معنای وسیع واژه- در جهان و به ویژه در ایران کم رمق، نامنسجم و پرمناقشه است و به جرأت می توان گفت که خالی است. (پرداختن به سطوح میانی، موکول به بعد).

در پایین ترین سطح از مراتب اسلام، پرداختن به مسایل عملی جای دارد. در این سطح،  به مسایل غیرفراگیر، پرتفصیل و عملی می پردازند و مصطلحا *شریعت* خوانده می شود. 
از منظر علوم راهبردی مانند برنامه ریزی، تصمیم گیری، مدل های مراتبی، که بر پایه های منطق ریاضی است،  *شریعت* باید  عمدتا متأثر از  سطح راهبردی یعنی رهنمودهای اسلام متعالی باشد. متاسفانه در طول هزاره این اثرگذاری وارونه بوده است.  یعنی سطحی از اسلام که پردازنده ی مباحث غیرفراگیر، پرتفصیل و مبتنی بر اجراء بوده است، به عنوان آفریننده‌ی پارادایم مسلط شد و به عنوان همه ی اسلام مشتبه شده است. این دایره ی نفوذ پایین به بالا برخلاف  یافته های اولیه علوم راهبردی و بدیهیات منطق  و روش شناختی است.  فرضیه ی «تحول پارادایم برای رفع بحران اسلام» و ادعای شدنی بودن آن از این پیشینه و زمینه برخاسته است. می توان نشان داد که این تحول پارادایم، نه فقط مغایرتی با کلیت اسلام ندارد، بلکه ضرورتی است برای برگرداندن هر سطح یا مرتبه ی اسلام به جایگاه اصلی خود است.

البته این پژوهش، کاری بزرگ، گسترده است و ادعای تحول پارادایم دارد و به یاری پژوهشگران در رشته ها، ابررشته ها، میان رشته ها و به کارگرفتن فنون ترارشته ای نیاز مبرم . با این وجود، رفع این نیازها نه یکباره است و نه شرط لازم برای آغاز کار و نه مانع شدنی بودن آن. زیرا این پژوهش، خود *فرآیندی فزاینده* است و حتی با گام های کوچک می توان آن را آغاز کرد. شرط اصلی پس از خبرویت نسبی پژوهشگران، به کار گرفتن رویکرد، نظریه پردازی و روش شناختی در خور شروط لازم اصلی است. احساس ضرورت این پژوهش در توازی و تعامل با توسعه ی علمی، به ویژه توسعه ی  «ابررشته ها» (meta-disciplines) فزاینده است. اگر اکنونیان به این مهم نپردازند، آیندگان برای رفع بحران از اسلام، به امید زندگی برتر به آن خواهند پرداخت.

*عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر

۲۱۶۲۱۶