این گسترش نامطلوب بیانگر عدم هماهنگی کافی و یکپارچگی در هدایت واحدهای نظامی بود. به همین دلیل پیشروی‌های سراسری و گسترده ارتش عراق در ادامه حرکت خود دچار مشکلاتی گردید و زمان کافی را برای واکنش موثر ایران فراهم آورد. ارتش عراق نتوانست بلافاصله از موفقیت‌های بدست آمده، بهره‌برداری نموده و تمام اهداف نظامی خود را تصرف نماید.
ارتش عراق در گسترش اولیه نیروی زمینی دچار یک خطای بزرگ گردید و آن این بود که مقاطعی از خطوط تماس وی به شکل هندسی محدب گونه‌ای درآمده بود که به نیروهای ایران، جناح‌های مناسب و قابل دسترسی و سهل الوصول به عقبه نیروهای خود را می‌داد. از سوی دیگر گسترش نامتوازن یگان‌های عراق در خاک ایران موجب شده بود تا یک پیوستگی و ارتباط کامل بین همه واحدهای آن در داخل خاک ایران وجود نداشته باشد و در برخی جبهه‌ها امکان رخنه نیروهای ایرانی در بین یگان‌های عراقی و توسعه شکاف بین آنها وجود داشته باشد. از سوی دیگر عراق پس از زمین گیر شدن، مجبور شد تا نیروهای زیادی را در خطوط پدافندی صرف کرده و آتش‌های پشتیبانی وی پراکنده گردد.
اتکاء بیش از حد ارتش عراق به فعالیت‌های مهندسی و مواضع و سنگرها و خاکریزهای دفاعی و همچنین اتکاء بیش از حد به آتش‌های پشتیبانی و عدم انعطاف در تغییر طرح‌ها و هدایت عملیات با تغییر وضعیت‌های پیش آمده در صحنه جنگ، از عمده‌ترین نقاط ضعف ارتش عراق بوده است. پناه گرفتن یگان‌های بزرگ زرهی پشت خاکریزها بیانگر این ضعف عملیاتی است. به هر حال به دلیل اجبار ارتش عراق به پدافند از تمام سرزمین‌های تصرف شده در امتداد مرز، نظامیان عراقی نتوانستند رده‌های متعدد و متوالی دفاعی را در خطوط مقدم خود ایجاد نمایند و یک پدافند عمیق و مطمئنی را شکل دهند که امکان باز پس‌گیری این سرزمین‌ها از سوی قوای ایرانی فراهم نشود. شاید عراق فکر نمی‌کرد که نیروهای مسلحی در ایران باشند که از این نقاط ضعف استفاده کنند.
عدم تکیه واحدهای مهاجم به موانع طبیعی موجود در خاک ایران مانند رودخانه‌ها، موجب شده بود تا خطوط پدافندی ارتش عراق طولانی شده و امتیازات زیادی را از دست بدهد. اگر ارتش عراق می‌توانست بر رودخانه‌هایی مانند کارون، بهمنشیر و کرخه، تسلط یافته و هر دو کرانة این رودخانه‌ها را تأمین نماید و از جاده‌هایی مانند اهواز ـ اندیمشک و اهواز ـ آبادان برای تدارک نیروهای خود استفاده نماید، کار بر نیروهای ایرانی بسیار سخت می‌شد. احتمالاً علت عدم اقدام در این زمینه، نداشتن تجربة جنگی، کمبود تعداد یگان‌ها و نیروی ارتش عراق و خطا در برآوردهای اولیه و نیز فقدان یک فرماندهی میدانی قوی برای دور زدن ناکامی‌ها و استفاده از موفقیت‌ها در حین پیشروی ارتش بعثی و همچنین مقاومت نیروهای ایرانی بوده است.
نتایج اولیة جنگ برای ایران
نیمه دوم سال 1359 و نیمه اول سال 1360 برای ایران بسیار پر خسارت و پر تلفات بود. در زمانی که رژیم بعثی عراق، جنگ گسترده‌ای را با ایران آغاز کرده بود، اختلافات سیاسی در داخل کشور آنقدر به اوج رسید که منجر به کنار گذاشته شدن اولین رئیس‌جمهور ایران شد. در این دوره ترورهای وسیعی در کشور از سوی سازمان منافقین صورت گرفت و علاوه بر ترور دومین رئیس‌جمهور، تعداد زیادی از مسئولین کشور از جمله نخست وزیر، آیت الله دکتر بهشتی عالی‌ترین مقام قضایی کشور، تعدادی از وزرا و نمایندگان مجلس و همچنین شخصیت‌های بزرگ و پر نفوذ ائمه جمعه و نیز تعدادی از فرماندهان نیروهای مسلح به شهادت رسیدند.
همه اینها برای ناکام گذاشتن انقلاب اسلامی در برپایی نظام جمهوری اسلامی و عطش قدرت طلبی سران منافقین بود.دولت عراق با اطمینان از پیروزی نظامی، جنگ گسترده خود را علیه ایران آغاز نمود و تمام استعداد و قدرت نظامی ارتش عراق را در حمله به ایران مورد استفاده قرار داد. در چنین وضعیتی جمهوری اسلامی ایران، دفع تجاوز و آزاد‌سازی سرزمین‌های اشغالی را در دستور کار خود قرار داد. در ماه‌های اول جنگ، اقدامات فراوانی از سوی ایران به منظور جلوگیری از ادامة پیشروی دشمن و نیز تلاش برای بیرون راندن ارتش متجاوز بعثی صورت گرفت ولی عملیات‌های انجام شده قرین موفقیت نبود.
البته روحیه وانگیزه نیروهای ایرانی برای دفاع در برابر ارتش متجاوز بسیار بالا بود زیرا آنها می‌دانستند که برای چه می‌جنگند وهدفشان بیرون راندن ارتش عراق از خاک ایران بود. اقدامات ایران در ماه‌های اول جنگ به عراق نشان داد که با تداوم جنگ نمی‌تواند به اهداف سیاسی خود دست یابد و ایران تصمیم گرفته است تا در برابر تهاجمات ارتش عراق، مقاومت نماید و تسلیم خواسته‌های وی نشود.در این مدت، ایران موفق شد تا نگذارد دشمن اهداف نظامی خود را تصرف نماید و شهرهایی مانند آبادان، سوسنگرد، دزفول، اندیمشک، شوش و اهواز را به تصرف خود در آورد. در این ایام حدود یک و نیم میلیون نفر از مردم استان‌های مرزی آواره شدند و دولت مجبور شد تا سازمان مهاجرین جنگ تحمیلی را برای ادارة آنها به وجود آورد. اقتصاد ایران کوپنی شد و جیره بندی سوخت به مرحلة اجرا درآمد و کشور از توسعه باز ماند.
نتایج اولیة جنگ برای عراق
گرچه عراق با تهاجم به خاک ایران، خسارات زیادی را به جمهوری اسلامی وارد کرد و بنادر آبادان و خرمشهر را از کار انداخت، ولی خود هم
بلا فاصله از اروند رود محروم گشت و امکان استفاده از بندر بصره را به طور کلی از دست داد و اسکلة فاو نیز تعطیل شد. تردد کشتی‌ها در شط‌العرب متوقف گردید و فعالیت‌های تجاری در بصره به شدت آسیب دید.با آغاز جنگ شرکت‌های بیمة لندن حق بیمة کالاهای به مقصد بنادر ایران و عراق در شمال خلیج فارس را به 3 برابر افزایش داد.وقتی جنگ شروع شد در مجموع 77 کشتی و شناور در اروندرود و بنادر ایران و عراق گرفتار شدند که تنها تعداد 25 فروندآنها در بندر بصره محصور شدند.
در نهایت شرکت‌های بیمة دریایی مجبور شدند جمعا مبلغ 450 میلیون دلار به مالکین کشتی‌های به دام افتاده پرداخت کنند. با ادامة جنگ امکان صادرات نفت عراق از اسکله‌های البکر و الامیه که دو سوم نفت عراق از آنها صادر می‌گردید، محدود گردید و درآمدهای نفتی عراق کاهش یافت. عملاً عراق به محاصره دریایی ایران در آمد و برای صادرات نفت خود از خلیج فارس دچار مشکل جدی شد. بدین ترتیب عراق خود به خود از بخشی از امکاناتش محروم شد. واردات کالا از مسیر خلیج فارس قطع گردید و عراق برای واردات کالاها و نیازمندی‌های جنگ به شدت به کشورهای دیگری مانند کویت و اردن وابسته شد. ناوگان جنگی عراق هم در ام القصر و آب‌های شمالی خلیج فارس محصور شد. اقدامات ایران در مقابله با تهاجم ارتش عراق باعث شد تا تلفات و خساراتی نیز به ارتش عراق وارد آید و هزینه‌های جنگ برای این کشور به طور مرتب افزایش یابد. بنابراین باید گفت: «ان یَمسَسکم قَرح فقد مَسَّ القَومَ قَرح مِثلُهُ»19 یعنی اگر به شما زخمی برسد، آن گروه را نیز زخمی همانند آن رسیده است.
راهبرد دفاعی ایران در جریان جنگ 8 ساله
در دوران جنگ، سند یا مطلبی تحت عنوان راهبرد دفاعی ایران منتشر نشده است ولی از موضع گیری‌های مسئولین کشور و اقدامات انجام شده در طول جنگ می‌توان استنباط کرد که استراتژی کلی ایران در دوران جنگ عبارت بوده است از:
1 ـ بیرون راندن کامل قوای ارتش متجاوز از خاک ایران
2 ـ وادار کردن عراق به پذیرش مجدد معاهدة 1975 الجزائر
3 ـ مشخص کردن عراق به عنوان کشور متجاوز و آغازگر جنگ
4 ـ اخذ خسارات و غرامت ناشی از جنگ
5 ـ پایان دادن به جنگ از موضع برتر و بدون دادن هیچگونه امتیازی به عراق
6 ـ سرنگونی صدام حسین از قدرت به عنوان پیامد جنگ
برنامه و شیوة دفاعی ایران
ایران در طی دوران دفاع مقدس با شیوه‌های ذیل توانست به سازمان دهی توان رزمی خود بپردازد و با ارتش متجاوز مقابله کند.
1ـ بازسازی توان ارتش و سعی در روحیه افزایی آن
ظرف دو سال قبل از آغاز جنگ، توان نظامی ایران نه تنها توسعه نیافت و تقویت نشد بلکه عملاً به طور مرتب از نظر تجهیزاتی و پشتیبانی تضعیف گردید و تحلیل رفت. با پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا از ادامة فروش سلاح به ایران خودداری کرد و اجازة خروج سلاح‌های خریداری شده و نیز قطعات یدکی مربوط به انواع جنگ افزارها از جمله هواپیماها و بالگردها را به مقصد ایران نداد.وابستگی ارتش ایران در افکار و اندیشة نظامی و طرح ریزی‌های عملیاتی، آموزشی، فنی و پشتیبانی به آمریکا در زمان شاه، یکی از مشکلات اساسی قدرت دفاعی ایران بود که در صورت قطع این وابستگی‌ها معلوم نبود که ارتش چگونه می‌تواند در برابر یک جنگ گسترده، از خود قابلیت لازم را نشان دهد.
منابع:
19 ـ قرآن کریم، سوره آل عمران آیة 140
منبع: روزنامه اطلاعات
نظر شما