از خوجه‌های اثنی‌عشری چه می‌دانیم؟

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، «خوجه‌ها» مسلمانان شیعه اثناعشری هستند که خاستگاه آنها مناطق شهر سند و ایالت گجرات هند است. کلمه «خوجه» از واژه خواجه فارسی به معنای فرد محترم و متشخص گرفته شده است.

بنابر روایت حوزه، شیعیان خوجه اثنا عشری، اقلیتی نیرومند هستند که در اشاعه فرهنگ تشیع و مذهب اهل بیت(ع) نقش پررنگی دارند و سرلوحه برنامه های خود را معرفی اهل بیت(ع)، مبارزه با فقر، حمایت از محرومان و تأمین و گسترش رفاه برای شیعیان جهان و جوامع انسانی قرار داده اند.

رهبران خوجه برای تعلیم و آموزش عقیدتی و ایمانی و شکوفا ساختن استعداد و خلاقیت های اعضا، برنامه ریزی های گسترده ای انجام داده اند و از بذل هرگونه امکانات مالی و فرهنگی در این راه دریغ نمی ورزند.

اتحاد و همدلی و همکاری رهبران و باور و ایمان آنان از یک طرف و حمایت و همراهی اعضای سازمان های شیعیان خوجه از طرف دیگر موجب تکامل و موفقیت این گروه قلیل در دوره زمانی کوتاه تر از ۱۵۰ سال است. به طوری که در حال حاضر میزان نفوذ این گروه از شیعیان در بین قشر جوان بیشتر از جمعیت اعضا می باشد و در بین سایر شیعیان جهان نیز از احترام خاصی برخوردارند. مهاجرت های گسترده شیعیان اثنا عشری خوجه به نقاط مختلف جهان در گسترش تفکر شیعی در جهان مؤثر بوده و تلاش های آنان در این زمینه ستودنی است.

گرایش شیعی خوجه ها

در اوایل دهه ۱۸۷۰م، جمعی از خوجه‌ها در راه زیارت امام حسین(ع) به نجف رفتند و با آیت الله زین‌العابدین مازندرانی از مجتهدان بزرگ آن زمان دیدار کردند.

در این ملاقات آنها خود را شیعه معرفی کردند؛ اما گفتند که به احکام اسلامی عمل نمی‌کنند و زیارت امامان را بر زیارت کعبه مقدم می‌شمارند. از آنجا که این مسئله سبب ناراحتی آیت‌الله مازندرانی شد، آنها از او خواستند تا کسی را برای آموزش معارف دینی به هند بفرستد.

به سفارش آیت الله مازندرانی، یکی از شاگردان هندی‌اش به نام ملا قادر حسین، به بمبئی رفت. او در منزل یکی از خوجه‌ها ساکن شد و به آموزش مذهب شیعه مشغول شد. این‌گونه در میان گروه خوجه‌ها که شیعه اسماعیلی بودند، اقلیتی به نام خوجه‌های اثناعشری شکل گرفت.

در اوایل دهه ۱۸۸۰م، آیت‌الله ابوالقاسم نجفی، به‌منظور ترویج شیعه دوازده‌امامی، به هند رفت. او نخستین نماز جمعه شیعیان را در بمبئی برگزار کرد.

خوجه‌های اثناعشری از بیم خوجه‌های اسماعیلی، تا مدت‌ها فعالیت‌های مذهبی‌شان را به صورت مخفیانه انجام می‌دادند؛ اما در سال ۱۸۹۹م جماعت خود را به‌طور رسمی تأسیس کردند. از این زمان به بعد به نحو قابل‌توجهی شمارشان افزایش یافت.

کنش اجتماعی و مذهبی

یکی از موضوع های بسیار مهم در روابط اجتماعی خوجه ها، چگونگی تعامل با نسل جوان است. این شیعیان به شمار فرزندان اهمیت می دهند و به طور معمول هر خانواده چند فرزند پسر و دختر دارد. از این روی، شمار نوجوانان در این جامعه کوچک بیش از دیگر طبقاتِ سِنی است.

این جمعیت جوان هم اکنون به طور طبیعی نظراتی ویژه دارند که رفته رفته اختلاف ها و مشکلاتی را میان آنان و رهبران جماعات گوناگون که اغلب سالخورده یا میان سال اند پدید آورده است. زنان نیز در جماعات خوجه اثنا عشری یکی از ارکان جامعه به شمار می آیند و نقش تربیت فرزندان و رسیدگی به وضعیت خانواده خویش را بر دوش دارند؛ با این حال به دلیل دیدگاه مردسالارانه حاکم بر جامعه خوجه ها، آنان نقشی همپای مردان ندارند و تا اندازه ای فرودست در نظر گرفته می شوند. این مسئله نیز بیشتر به اندیشه سنتی و بومی مردان جامعه باز می گردد.

خوجه ها از نظر مذهبی بسیار پایبند نمازهای جماعت یومیه، برگزاری مراسم اعیاد و همچنین مراسم عاشورای حسینی هستند. آنان در گذشته مقلد آیت الله سید ابوالقاسم خویی، سپس مقلد آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی و در حال حاضر مقلد آیت الله سید علی سیستانی هستند.

آنان به عنوان جامعه ای متدین و با تقوا از یک سو به دستورات مراجع تقلید خود عمیقا گردن می نهند و از سوی دیگر تحت نظارت رهبران سیاسی خود به ویژه رهبر فدراسیون جهانی قرار دارند. نظم و انسجام داخلی، روحیه نوع دوستی و کمک به سایر مسلمانان به ویژه پیروان مذاهب تشیع، توجه به مسائل آموزشی و اخلاقی و احترام بیش از حد به مراجع تقلید از ویژگی های این اقلیت کوچک مذهبی به شمار می رود. در عین حال روحیه انزواطلبانه و تا حدودی بسته و افکار خشک و تا حدودی قشری رهبران کهن سال آنها از نقاط ضعف خوجه ها است.

آیین‌های اجتماعی و مذهبی آنها همچون ازدواج‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی، آمیزه‌ای از عناصر اسلامی و هندی است.برای نمونه نام‌هایی که برای خود انتخاب می‌کنند، هم هندی و هم اسلامی است. غالبا نام‌ کوچک برگرفته از فرهنگ اسلامی و نام بزرگ برگرفته از فرهنگ هندی است؛ مانند: محمد دوجی، علی دایا، جعفر نانجی و حسنین آلارخیا.

برخی از شخصیت‌های دینی، فرهنگی و سیاسی خوجه‌های اثناعشری

- ملا قادر حسین(درگذشته در دهه ۱۸۹۰م)، روحانی اعزامی از سوی آیت الله مازندرانی و مؤسس نخستین جماعت خوجه‌های اثناعشری در بمبئی. او خوجه‌ نبود، اما به جهت آنکه نخستین روحانیِ مبلغ شیعه امامی میان خوجه‌ها بوده است، وی را از خوجه‌هاشمرده‌اند.

- دوجی جمال(۱۸۲۰-۱۹۰۵م)، از رهبران نخستین جماعت خوجه اثناعشری در هندوستان بود.

- سید سعید اختر رضوی(۱۹۲۷-۲۰۰۲م)، از بنیانگذاران سازمان بلال مسلم میشن در تانزانیا.

- محمد علی جناح(۱۸۷۶-۱۹۴۸م) رهبر جنبش‌ استقلال‌ پاکستان از هند و بنیانگذار کشور پاکستان.

- ملا اصغر(۱۹۳۶-۲۰۰۰)، ، رئیس فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری. او در سال ۱۳۷۰ش از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت شد.

خوجه‌های اثناعشری از دیرباز نشریات بسیاری در کشورهای مختلف جهان منتشر کرده‌اند. مجلات راه نجات(۱۸۹۰م) و نور ایمان (۱۸۹۲م) در بمبئی، باغ نجات(۱۹۰۶م) در احمدآباد هند، منادی و سلسبیل (۱۹۲۴م) در زنگبار از آن جمله‌اند.

هم‌اکنون نیز نشریات ساماچار (مجله رسمی فدراسیون خوجه‌های اثناعشری افریقا)، «Insight» (نشریه رسمی فدراسیون جهانی جماعات شیعه خوجه اثناعشری)، «Sauti ya Bilal» (صدای بلال، نشریه رسمی سازمان بلال مسلم میشن)، «The light» (نور، نشریه رسمی سازمان بلال مسلم میشن) و «Shia International» به زبان‌های مختلف تولید می‌شوند.

خوجه‌های اثناعشری در برخی از کشورها ازجمله آمریکا، انگلیس، سوریه، تانزانیا و کنیا حوزه‌های علمیه راه‌ندازی کرده‌اند. برخی از آنها به شرح زیر است:

حوزه علمیه سید الخوئی در بیرمنگهام در انگلیس
حوزه علمیه جامع ولی عصر در نیویورک در آمریکا
انستیتو اسلامی مطالعات عالی در دمشق در سوریه
مدرسه دینی اهل بیت للعلوم الاسلامیه در تانزانیا
مدرسه دینی امیرالمؤمنین مومباسا در کنیا
حوزه المهدی بیرمنگهام

مخاطرات و مشکلات محلی و بین المللی

شیعیان خوجه اثنی‌عشری در شبه‌قاره هند نیز با مشکلات دیگری مواجه‌اند. در واقع، اگرچه کشورهای هند و پاکستان وطن اصلی آنها شمرده می‌شود، ولی برخی سوءتفاهمات موجود بین هندوها و مسلمانان در هند که موجب بروز درگیری‌های قومی بین آنها می‌شود، گاه دامن شیعیان خوجه اثنی‌عشری ساکن مناطق مختلف هند را نیز گرفته است.

برای نمونه، در درگیری‌های گسترده بین هندوها و مسلمانان در ایالت گجرات (سال 2002م) که به حملات گسترده هندوها به مسلمانان این ایالت شد، منازل برخی از شیعیان خوجه ساکن شهرهای گجرات نیز دستخوش این حملات قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که برخی از آنان در بهاوناگار مجبور به ترک منازل و مشاغل خود شدند و به دیگر شهرها گریختند.

از سوی دیگر، در برخی ایالات بنگالی‌زبان هند نیز تخاصماتی بین خوجه‌‍‌های اثنی‌عشری که معمولاً به اردو سخن می‌گویند، با بنگالی‌زبان‌ها پیش آمده است. این موضوع، اندک شیعیان خوجه اثنی‌عشری ساکن کشور بنگلادش را در طول یک دهه گذشته با چالش‌های جدی مواجه ساخته است؛ به‌گونه‌ای که برخی از آنها به‌ناچار به کشورهای جنوبی حاشیه خلیج فارس (عمدتاً امارات متحدة عربی) مهاجرت کرده‌اند.

در پاکستان، وضعیت به‌گونه‌ای دیگر است و شیعیان خوجه اثنی‌عشری چندین بار دستخوش توطئه‌ها و حملات تروریستی سپاه صحابه قرار گرفته‌اند که این امر، افزون بر شهادت تعدادی از آنها، موجب پدید آمدن محیطی سرشار از رعب و وحشت برای خانواده‌های خوجه اثنی‌عشری شده است. اندک خوجه‌های اثنی‌عشری مقیم استرالیا نیز با مشکلاتی نظیر تأخیر در اخذ مجوز ثبت سازمان‌ها و مراکز اسلامی خود، رواج اندیشه‌های سکولاریستی، بی‌بندوباری‌های جنسی حاکم بر جامعه، و گسترش اندیشه‌های اسلام‌ستیزی مواجه‌اند.

خوجه ها به جمهوری اسلامی ایران عشق ورزیده و با توجه به اینکه ایران تنها کشوری است که اکثریت جمعیت آن را پیروان مذهب اهل بیت(ع) تشکیل می دهند، احساس قرابت خاصی با ایرانیان داشته و در کنار هند که زادگاه خود یا والدینشان به شمار می رود، به ایران به منزله مرکز ثقل شیعیان جهان علاقه ای ویژه دارند و این کشور را وطن دوم خود می نامند. خوجه ها هر چند به دلیل ویژگی محافظه کارانه ذاتی شان، آشکارا از جمهوری اسلامی ایران هواداری نمی کنند ولی جایگاه کنونی ایران به منزله کشوری مستقل و قدرتمند با بیش از سه دهه ایستادگی در برابر زورگویی های قدرت های جهانی موجب شده که آنها احترامی ویژه برای کشور ما قائل بوده و آن را الگوی خود بدانند.

منابع:

بنیاد بین المللی استبصار

پایگاه فصلنامه علمی شیعه شناسی

ویکی شیعه