دورنمای هوش مصنوعی در ایران

یک آشوب سازمانی تمام‌عیار. چندین نهاد دولتی با مسئولیت‌های متداخل_از معاونت علمی و فناوری گرفته تا وزارت علوم، وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی—در حال کشمکش بر سر قیمومیت این حوزه هستند، بدون اینکه هیچ‌کدام قدرت یا هماهنگی لازم برای پیشبرد یک استراتژی منسجم را داشته باشند. این هرج‌ومرج، ریشه در تغییرات مکرر دولت‌ها دارد.

در ساختار اقتصادی تولید ناخالص ملی ایران با رشد هوش مصنوعی به سطح مطلوبی رسیده و یک روند صعودی با شیب بسیار ملایم در ده سال آینده خواهد داشت به طوری هم اکنون شرکت‌هایی که در زمینه دستیار هوشمند در ایران فعالیت می‌کنند ۱۰۴ عدد است که بیشترین فراوانی را در بین شرکت‌ها فعال در زیربخش‌های هوش مصنوعی دارد و کمترین فراوانی به تنها شرکتی که در حوزه کشاورزی دیجیتال فعالیت می‌کند،می باشد.

بعد از حوزه دستیار هوشمند، اکثر شرکت‌ها نیز به ترتیب از فعالان حوزه خدمات دیجیتال، ذخیره‌سازی و تجزیه تحلیل داده، هوشمندسازی کسب‌وکار و فناوری اطلاعات و فضای سایبری هستند. به طوری که هوش مصنوعی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد ایران چون: فزایش کارایی و بهره‌وری نیروی کار ،ایجاد صنایع جدید و فرصت‌های شغلی در زمینه‌های تحقیق و توسعه هوش مصنوعی و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها،افزایش کیفیت زندگی شهروندان با ایجاد دسترسی آسان به اطلاعات و خدمات و افزایش رشد اقتصادی از طریق جذب سرمایه‌گذار خارجی و انتقال فناوری به داخل کشور داشته باشد.

در کنار آن نباید از اثرات منفی هوش مصنوعی بر اقتصاد  ایران مانند جابه‌جایی شغلی،شکاف درآمدی و وابستگی به فناوری خارجی؛ غافل شد.در کل  هوش مصنوعی بر اقتصاد ایران بستگی به سیاست‌های دولت، میزان سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی و توانایی کشور در مدیریت گذار به اقتصاد مبتنی بر هوش مصنوعی دارد.به طوری که در سال ۱۳۹۹ از هوش مصنوعی برای بهبود بسیاری از جنبه‌های اقتصادی مانند تحول دیجیتال، اتوماسیون خدمات مالی و بهبود دسترسی به خدمات مالی مورداستفاده قرار گرفت. به‌عنوان‌مثال، سیستم‌های پرداخت دیجیتال، خدمات مالی خودکار و ابزارهای تحلیل و تحلیل پیش‌بینی مبتنی بر یادگیری ماشین در ایران پیاده‌سازی شد. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول ، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰  معادل ۴.۲ درصد بود که هوش مصنوعی می تواند آن را ۳.۲ افزایش دهد.لازم به ذکر است که تعداد استارتاپ‌های هوش مصنوعی در ایران از ۲۵ مورد در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۳۵۰ استارتاپ در سال ۱۴۰۰ افزایش‌یافته است. مشاغل مرتبط باهوش مصنوعی در ایران از ۳۰۰۰ شغل در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۳۰۰۰۰ مورد در سال ۱۴۰۰ افزایش‌یافته است. هوش مصنوعی قادر است به‌صورت بالقوه ۱۰ میلیارد دلار به گردش مالی اقتصاد ایران اضافه کند. هوش مصنوعی پتانسیل آن را دارد که تا سال ۱۴۰۴، بخش کشاورزی ایران را ۲۵ درصد بهبود ببخشد و همچنین هزینه خدمات درمانی ایران را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.

از آنجاییکه طبق پیش بینی های انجام شده ، تا سال ۲۰۳۰ هوش مصنوعی در اقتصاد جهانی دارای ۱۵٫۷ تریلیون دلار سهم خواهد بود . از این سهم پیش بینی شده حدود ۶٫۶ تریلیون دلار از طریق افزایش بهره وری و ۹٫۱ تریلیون دلار نیز از طریق محل افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات بهبود یافته بدست خواهد آمد.جمهوری اسلامی ایران نیز  در حوزه هوش مصنوعی فعالیت‌های زیادی از خود نشان داده به طوری که  رهبر انقلاب اسلامی از «هوش مصنوعی» به‌عنوان یک مسئله مهم و آینده‌ساز نام بردند و تأکید کردند که «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.»

به همین جهت دانشگاه‌ها ایران از جمله:دانشگاه صنعتی شریف، امیر کبیر،دانشگاه تهران،دانشگاه علم و صنعت ایران،دانشگاه خواجه نصیر طوسی،دانشگاه شهید بهشتی،داشنگاه صنعتی اصفهان،دانشگاه شیراز،دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان تفعالیت های چشمگیری در هوش مصنوعی انجام داده اند به طوری که بر اساس آمار پایگاه  نیچر ایندکس ایران رتبه سیزده با ۳۰۲۲۱ مقاله در بین  ۲۵ کشور برتر در مقالات علمی هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۰ کسب کرده است و چین با ۳۱۸ هزار و ۵۳۴ انتشار علمی رتبه نخست را دارد.

در ساختار کاربرد هوش مصنوعی در صنایع نظامی بنا بر تأکید گفته رهبر انقلاب جمهوری اسلامی ایران که فرمودند:" دنیا در آستانه نظم نوین است و وظیفه ایران حضور سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در این نظم است"ارتش جمهوری اسلامی در جهت استفاده از هوش مصنوعی در حوزه‌هایی همچون خودروهای رباتیک، گلوله‌های توپخانه‌ای، شبیه‌سازها و پهپادها که جزو مهم‌ترین حوزه‌های کاربردی‌شدن این علم در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی است،حرکت نمود. نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با استفاده از هوش مصنوعی و عملیاتی‌کردن آن توانسته به سوی طراحی و ساخت خهپادها(خودروهای هدایت‌پذیر از دور) با کاربردهای مختلف حرکت کرده است. نذیر، حیدر و کاراکال خودروهای هدایت‌پذیر از دور(خهپاد) تولید سازمان سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش هستند که هر کدام از آن‌ها کاربردها و ویژگی‌های خاص خود را دارند.همچنین نیروی زمینی ارتش یک مدل ثابت از گروهی از هواپیماهای بدون سرنشین مستقل شامل یک هواپیمای بدون سرنشین بزرگ و یک هواپیمای بدون سرنشین انتحاری کوچک را ساخته است که  هواپیماهای بدون سرنشین جدید می‌توانند با کنترل زمینی یا با استفاده از هوش مصنوعی بر اساس اطلاعات از پیش تعیین شده ذخیره شده در هواپیمای بدون سرنشین مادر کار کنند.

به طور خلاصه اقدامات کشور ایران در هوش مصنوعی; ایجاد مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، راه اندازی فناوری نسل پنجم در کشور و برنامه توسعه تدریجی آن، همکاری و مشارکت در ایجاد ابررایانه سیمرغ و ایجاد مرکز پردازش سریع در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در جهت استفاده محققان، پژوهشگران و دستگاه‌های حاکمیتی، انعقاد تفاهم نامه با برخی از دستگاه‌های اجرایی در ارتباط با شناسایی و پیاده‌سازی کاربردهای هوش مصنوعی در سایر بخش‌ها نظیر بخش کشاورزی و  توسعه سامانه پیش بینی زمانی و مکانی میزان شیوع کرونا در استان تهران با مشارکت ستاد کرونای تهران و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات می باشد.بر اساس برآوردهای انجام شده سالیانه حدود ۳۰۰۰ نفر در زمینه هوش مصنوعی در کشور فارغ التحصیل می‌شوند و بالغ بر ۵۰۰ عضو هیئت علمی هم در حوزه هوش مصنوعی در کشور فعال هستند.و در بخش کسب و کارهای داخلی هم ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مناسبی  در بخش‌های نرم افزاری و خدمات وجود دارد.در ضمن حدود ۳۰۰ شرکت در سراسر کشور در حوزه‌هایی که به صورت مستقیم با هوش مصنوعی سروکار دارند، فعالیت دارند که البته عمده آنها در تهران فعال هستند.

هر چند اقدامات ایران در هوش مصنوعی در سطحی ملایم رو به رشد است اما توسعه آن در  داخل کشور ایران با چالش‌هایی چون  تحریم‌های فناوری، محدودیت‌های اینترنتی و افزایش قیمت تجهیزات همراه می باشد. این در حالی است که در جهان تکنولوژی همراه با هوش مصنوعی رو به رشد و توسعه است بگونه ای که فقط پس از ۴۰ روز مخاطبان چت‌بات ChatGPT  در دسترس عموم قرارگرفت و تعداد آن به ۱۰ میلیون کاربر رسید ویا  تعداد مخاطبین  برای اینستاگرام ۳۵۵ روز زمان برد.همچنین ضعف در همکاری‌های بین‌المللی، عدم وجود مرکز تحقیقاتی تخصصی در حوزه هوش مصنوعی، ارتباط ناکافی دانشگاه و صنعت و رویکرد مقاله محوری در دانشگاه‌ها به جای مساله محوری در حوزه هوش مصنوعی و عدم تمایل شرکت‌های بزرگ قدیمی و دولت برای استفاده از هوش مصنوعی از دیگر چالش ها می باشد.در نهایت اینکه عدم توجه به آموزش، هم در سطح آکادمیک و دانشگاهی و هم در زمینه افزایش مهارت‌های تخصصی منابع انسانی و نیروی کار  و مهم‌تر از آن هم افزایش آگاهی مدیران در زمینه هوش مصنوعی می باشد.

 در نتیجه، عقب‌ماندگی در هوش مصنوعی طی دهه آینده می‌تواند به کاهش نفوذ سیاسی، وابستگی فرهنگی، عقب‌افتادگی فناوری، شکنندگی اقتصادی و نابرابری اجتماعی منجر شود. برای جلوگیری از این پیامدها، کشورها باید سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، آموزش نیروی انسانی و تدوین چارچوب‌های قانونی را در اولویت قرار دهند. گزارش‌های آکادمیک اخیر، از جمله استنفورد و IPSC، تأکید می‌کنند که هدایت مدبرانه هوش مصنوعی می‌تواند مزایای آن را عادلانه توزیع کرده و از تهدیدات آن بکاهد. بدون اقدام فوری، کشورهای عقب‌مانده نه‌تنها از مزایای این فناوری محروم می‌شوند، بلکه در برابر تأثیرات منفی آن آسیب‌پذیرتر خواهند بود.

جهان با AI آینده را بازنویسی می‌کند، اما ایران در خواب بوروکراتیک غوطه‌ور است. اگر قرار است روزی در جمع ۱۰ کشور برتر باشیم، باید این بساط مضحک قیمومیت را جمع کنیم، یک نهاد چابک و مقتدر بسازیم و به‌جای حاشیه‌سازی، زیرساخت و بخش خصوصی را دریابیم. ساعت در حال تیک‌تاک است و جهان منتظر نمی‌ماند. یا بیدار می‌شویم، یا قطار AI حرکت می‌کند و ما، با حسرت، از ایستگاه نظاره‌گر خواهیم بود و باز باید حسرت بخوریم که چرا وقتی دنیا به مریخ رسید، ما هنوز در پیچ و خم کاغذبازی‌های ملاصدرا گیر کرده بودیم.

۵۸۵۸