شمارش معکوس برای طرحِ بعد از آتش بس در سوریه

*سیدمرتضی نعمت زاده

چند روزی است که شهرهای سوریه بعد از یکسال و اندی تبادل خون و آتش، اندکی روی آرامش را به خود می بینند. با اجرای طرح آتش بسی که کوفی عنان، دبیرکل سابق سازمان ملل مجری و مبدع آن بود، از روز پنجشنبه، مخالفان دولت و همچنین نیروهای امنیتی و نظامی دولت سوریه سلاح های خود را زمین نهاده اند. اما سوال اصلی اینجاست که آیا به تداوم این آتش بس می توان امیدوار بود؟
واقعیت آنست که آتش بس فعلی دورۀ مشخصی دارد و بدون شک طرف هایی خواهان شکست آن هستند و هم اکنون نیز در تلاشند تا در مسیر اجرای طرح چندمرحله ای کوفی عنان موانعی را ایجاد کنند. نمونۀ بارز و مشخص آن اظهارات هیلاری کلینتون، وزیر خارجه آمریکا و همچنین رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه است که سعی دارند با اتخاذ مواضع تند و سفر به این یا آن کشور، اوضاع در سوریه را نابسامان نشان داده و فشارهایی را به دمشق وارد کنند تا از سویی زمینه را برای مرحلۀ بعد از آتش بس فراهم کنند.
با این حال نگاهی به مفاد طرح کوفی عنان حکایت از آن دارد که نوعی عدم توازن در این آتش بس وحود دارد. در حالی که سوریه و همپیمانان منطقه ای و بین المللی آن اعم از ایران، روسیه و چین حمایت خود را از طرح کوفی عنان اعلام کردند و حتی در راستای ضمانت اجرایی آن قرار بر این شد که روسیه نیز در گروه ناظران بین المللی حاضر در سوریه مشارکت داشته باشد، در مقابل شاهد آنیم که طرف های منطقه ای و بین المللی حامی نیروهای مخالف مسلح در سوریه هیچ تعهدی را نپذیرفته اند و هیچ ضمانتی نیز وجود ندارد که آن ها علمیات تسلیحاتی و کمک مالی خود را قطع کنند. به خصوص آنکه در اجلاس اخیر "دوستان سوریه" در استانبول که طرح کوفی عنان نیز در آن زمان در جریان بود، مخالفان منطقه ای بشار اسد به رغم استقبال ظاهری از طرح عنان، صراحتاً حمایت خود را از مسلح کردن مخالفان و تأمین بودجه ای برای پرداخت حقوق ثابت به نیروهای نظامی مخالف، اعلام و دائماً نیز بدبینی خود را نسبت به طرخ عنان تا به امروز مورد تأکید قرار داده و برای شکست طرح عنان فضاسازی کرده اند.
بنابراین به رغم آتش بس برقرار شده و کاهش تلفات جنگ، این عدم توازن، همۀ بار را بر دوش دولت قرار داده و مسئولیتی را متوجه حامیان مخالفان قرار نکرده است و هر چند در این بحران و فرآیند شکل گیری آن مسئولیت هایی ناشی از خطاهایی متوجه دمشق است، اما به هر حال بشار اسد بیشتر در تلاش است تا از این آزمون با موفقیت عبور کند. لذا آتش بس آزمونی برای دولت است تا ثابت کند که به لحاظ سیاسی و امنیتی و با مدیریتی مسالمت آمیز بر اوضاع تسلط دارد. البته تا به امروز شاهد حالت هایی از نقض این آتش بس بوده ایم ولی این میزان از نقض ها در حدی نبوده است که کلیت این آتش بس را تحت الشعاع قرار دهد؛ به خصوص آنکه مخالفان بویژه شورای ملی سوریه و برهان غلیون رئیس آن تلاش داشتند تا از طریق تشویق مخالفان به راهپیمایی های گسترده، ارتش و نیروهای امنیتی سوریه را مجدداً وارد خیابان ها و شهرها کرده و دور جدیدی از درگیری ها را آغاز کنند. اما به نظر می رسد که مردم از این خواسته استقبال نکرده و ترجیح دادند تا آتش بس دوام خود را داشته باشد.
با این حال در تحلیل وضعیت موجود چند نکته قابل تأمل است:
اول اینکه طرح عنان دستاوردهای خوبی به همراه داشته که در سطح داخلی سوریه و در سطح منطقه ای و بین المللی نیز قابل شمارش است: در سطح داخلی، این طرح حکایت از اعترافی بین المللی بر وجود عناصر و جماعات مسلح غیرمنضبط در سوریه دارد که در کارنامۀ آنها آدم ربایی، شکنجه های فجیع، اعدام، دریافت کمک مالی، تسلیحات پیشرفته، سلاح های سبک و نیمه سنگین از خارج و از طریق کشورهای همسایه وجود دارد و جالب تر آنکه عملکرد این گروه های مسلح از سوی هیچ مرجع بین المللی و کشورهای غربی که مدعیان حقوق بشر هستند، مورد انتقاد قرار نمی گیرد.
دوم آنکه طرح کوفی عنان یک بار دیگر دولت سوریه را به عنوان مرجع رسمی و مشروع کشور سوریه به رسمیت شمرده و طرح اجلاس دوستان سوریه در تونس و استانبول که تلاش داشت مجلس ملی سوریه را نماینده مردم جا بیندازد، با شکست مواجه کرد. در سطح منطقه ای این طرح موجب در انزوا و تنگنا قرار گرفتن کشورهای طرفدار مسلح کردن مخالفان و همچنین کشورهایِ خواهان استمرار جنگ داخلی در سوریه شد. آنان عملاً در مقابل راه حل مسالمت آمیز کوفی عنان و سازمان ملل، به گوشه خزیدند و پس از یک دوره آشوبگری و عربده کشی سیاسی و نظامی به انتظار مرحله بعد و یک تهاجم جدید، سکوت پیشه کرده اند.
علاوه بر آن طرح کوفی عنان، صحت نگاه ایران را که از آغاز در مورد بحران سوریه موضع واقع بینانه ای را اتخاد کرده بود، تأیید کرده و بدین ترتیب جایگاه ایران را به عنوان یک قدرت مؤثر و دوراندیش در منطقه تثبیت و مورد تأکید قرار داد. اما در سطح بین المللی از آنجا که طرح کوفی عنان نتیجۀ تحولی بین المللی متعاقب ورود روسیه و چین به عرصۀ کشمکش منطقه ای سوریه بود، عملاً نوعی تعادل قوا در سطح بین المللی و آرایش جدیدی از قدرت در سطح جهانی با امتداد منطقه ای به نمایش گذاشت که این مسئله در نوعِ خود نه تنها در مورد بحران سوریه بلکه در بسیاری از مسائل دیگر از جمله پرونده هسته ای ایران نیز تأثیرگذار خواهد بود.
سناریوهای آینده پس از آتش بس
اول اینکه در صورت ادامۀ این آتش بس و ورود سوریه به مراحل بعدیِ طرح عنان، یعنی گفتگوی سیاسی طبعاً مشکلاتی در میان اپوزیسیون سوریه ایجاد خواهد کرد. طبیعی است که دولت با اپوزیسیون مسلح که حاکمیت کشور را نقض و سرنوشت خود را با خارج گره زده است، گفتگو نخواهد کرد و این مسئله مشکلاتی را برای آنان و حامیان منطقه ای و بین المللی آن ها ایجاد خواهد کرد.

دوم اینکه محور غربی-عربی و همچنین ترکیه تلاش خواهند کرد تا در مرحلۀ سیاسی به نحوی عمل کنند که دولت سوریه پس از بحران، در وضعیت ضعیف تری از گذشته قرار گیرد تا نتواند نقش گذشته خود را هم در مقابل اسراییل و هم در مقابل جریانِ وابسته به آمریکا و یا محور اعتدالِ عربی ایفا کند و از طرفی علاوه بر آن توان و قدرت انتقام گیری از محور دشمن را نیز نداشته باشد.

سوم اینکه به نظر می رسد کشورهای عربستان و قطر تلاش خواهند کرد تا در مرحله پس از آتش بس، الگوی عراق را در سوریه اجرا کنند یعنی با ادامۀ حمایت از گروه های مسلح و وارد کردن اسلحه به داخل سوریه و همچنین حمایت مالی از مخالفان مسلح که در اجلاس استانبول سازماندهی آن اعلام شد، می کوشند با به حرکت در آوردن موج انفجارات و عملیات تروریستی و کشتار متقابل و انتقامجویانه طوائف و قومیت های مختلف در سوریه، جنگ داخلی در این کشور ایجاد کنند و مانع از قدرت گیری و سامان یافتن دولت سوریه پس از خروج از وضعیت کنونی شوند.
و در نهایت اینکه تلاش منطقه ای و بین المللی برای ایجاد فاصله میان سوریه و محور مقاومت یعنی ایران، حزب الله و جنبش اسلامی فلسطین در جریان است که در واقع این اقدام در جهت ممانعت از بازگشت سوریه به نقش و جایگاه گذشتۀ خود می باشد.
برایند
به رغم همۀ متغیرهایی که تضعیف نظام سوریه را نشان می دهد، اما به نظر می رسد که با توجه به تفاوت های موجود میان سوریه و عراق از جمله انسجام موجود در سیستم دولتی و نیز نهادهای امنیتی و نظامی آن، و به خصوص پس از یک دوره تجدید قوا در مرحلۀ آتش بس، احتمال موفقیت طرح عراقی کردن بحران سوریه با موانع جدی روبرو شود.
در نهایت نباید فراموش کرد که حل بحران سوریه در گرو خارج کردن آن از چهارچوب امنیتی و نظامی و وارد کردن آن به مرحلۀ سیاسی و گفتگو است. لذا این آتش بس تا زمانی که منتهی به اجرای اصلاحات سیاسی و افزایش امید به ایجاد کشوری مردمسالار و آزاد و با تأکید بر امکان مشارکت همگانی در سرنوشت سیاسی مردم نباشد، بحران سوریه نخواهد توانست در نقطۀ پایانی خود قرار گیرد. هر چند طرح کوفی عنان با آتش بس آغاز شده است اما شاه بیت موفقیت آن بدون شک در اجرای عملی اصلاحات از سوی بشار خواهد بود.

*رایزن اسبق فرهنگی ایران در سوریه

49263