در سال‌های گذشته، اهالی این استان چهار فصل با طبیعتی سرشار از آب و هوای متنوع خو گرفته بودند؛ اما اکنون کمبود بارش‌ها، کاهش منابع زیرزمینی و افت شدید ذخایر سدها، چهره‌ای متفاوت از خراسان شمالی را نمایان کرده است. این وضعیت نه تنها تهدیدی برای امنیت غذایی و معیشت کشاورزان است، بلکه خطری جدی برای ادامه حیات در روستاها و شهرهای کوچک به شمار می‌رود.
مدیران و کارشناسان آبی استان هشدار می‌دهند که اگر سازگاری و مدیریت مصرف به یک فرهنگ عمومی تبدیل نشود، آینده‌ای نه چندان دور شاهد بحران‌های اجتماعی گسترده‌ای خواهیم بود؛ از مهاجرت‌های اجباری تا خشکیدگی زمین‌ها و توقف صنایع. این گزارش روایتی است از وضعیت وخیم آب در خراسان شمالی و تلاش‌هایی که برای عبور از این گردنه دشوار در جریان است.
بارش‌هایی که رنگ امید را با خود بردند
سید عقیل مرتضوی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی، با ارائه آمارهای دقیق از کاهش بارندگی‌ها، تصویر روشنی از ابعاد بحران ترسیم می‌کند. او می‌گوید بارندگی از مهر سال گذشته تا نیمه شهریور امسال تنها ۱۵۳ میلی‌متر بوده که در مقایسه با ۲۹۴ میلی‌متر مدت مشابه سال قبل، کاهش ۴۸ درصدی دارد. این رقم نسبت به میانگین بلندمدت نیز ۴۲ درصد کمتر است.
به گفته مرتضوی، کاهش بارش‌ها مستقیماً ورودی سدها را نصف کرده است؛ در حالی که سال گذشته در چنین روزهایی ۸۲ میلیون مترمکعب آب وارد سدها شده بود، امسال این عدد به ۴۱ میلیون مترمکعب رسیده است. او ادامه می‌دهد که حجم ذخایر سدها نیز با افت ۳۵ درصدی از ۴۷ میلیون مترمکعب به ۳۱ میلیون مترمکعب کاهش یافته است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای استان تاکید می‌کند که با میانگین تنها ۱۴ درصد آب در مخازن، در آستانه سال آبی جدید هستیم. این شرایط به روشنی وخامت وضعیت را نشان می‌دهد. او معتقد است راه برون‌رفت از این بحران سه محور اصلی دارد: فرهنگ‌سازی در مدیریت مصرف، بهره‌گیری از بازچرخانی آب و پساب همانند نمونه پتروشیمی، و اجرای پروژه‌های توسعه‌ای نظیر تکمیل طرح آب سرانی.
زیرساخت‌های فرسوده و هدررفت آب
محمدرضا موفق، فرماندار بجنورد، از زاویه‌ای دیگر به بحران می‌نگرد؛ زیرساخت‌های فرسوده. او می‌گوید بیش از ۴۰ درصد شبکه انتقال آب در استان پوسیدگی دارد و این مسئله در کنار خشکسالی و مصرف نادرست، یکی از عوامل اصلی هدررفت آب است.
فرماندار بجنورد توضیح می‌دهد که در حال حاضر ۶۷ روستای مرکز استان با تنش آبی روبه‌رو هستند و در ۱۱ روستا شرایط حتی از تنش گذشته و به بی‌آبی کامل رسیده است؛ به‌گونه‌ای که آبرسانی با تانکر سیار انجام می‌شود. او می‌افزاید که در برخی روستاها مشاهده کردیم که با مسدود کردن چاه‌ها و شیرهای غیرمجاز، مخازن به سرعت سرریز شد. این نشان می‌دهد مصرف درست تا چه اندازه می‌تواند مؤثر باشد.
موفق در ادامه از افزایش اعتبارات آبرسانی خبر می‌دهد؛ بودجه این بخش از ۹۲ میلیارد به ۲۰۹ میلیارد تومان ارتقا یافته و از ردیف ملی مدیریت بحران نیز ۳۳۰ میلیارد تومان به استان اختصاص یافته است. با این حال او تاکید می‌کند که اگر فرهنگ مصرف اصلاح نشود، حتی این اعتبارات نیز نمی‌تواند پاسخگوی شرایط سخت تغییر اقلیم باشد.
آب آشامیدنی زیر فشار خشکسالی
امیر فاطمی، سرپرست شرکت آب و فاضلاب خراسان شمالی، از تولید بیش از ۳۴ میلیون مترمکعب آب آشامیدنی در سال جاری خبر می‌دهد که بخش عمده آن از منابع زیرزمینی تأمین شده است. او می‌گوید از مجموع آب تولیدی، نزدیک به ۳۰ میلیون مترمکعب از چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها و حدود ۴.۵ میلیون مترمکعب از سه سد استان برداشت شده است.
فاطمی، خشکسالی را مهم‌ترین عامل کاهش شدید آبدهی منابع می‌داند و تاکید می‌کند که در حال حاضر تنها ۲۰ درصد چشمه‌های استان و کمتر از یک درصد قنات‌ها توان تأمین آب را دارند. ۸۵ پروژه آبرسانی در سطح استان در دست اجراست اما بدون اصلاح الگوی مصرف، دستاوردی ماندگار به دست نخواهد آمد.
او فرسودگی ۵۷۰ کیلومتر از شبکه شهری و ۱۲۰۰ کیلومتر از شبکه روستایی را یکی دیگر از چالش‌های جدی می‌داند و می‌گوید که اصلاح این زیرساخت‌ها نیازمند اعتبارات کلان و همکاری ملی است.
دشت‌های تشنه و تهدید مهاجرت
بهمن نوری، استاندار خراسان شمالی، در نشست خبری اخیرش، بحران دشت‌های استان را زنگ خطری جدی توصیف کرده است. او می‌گوید از ۱۱ دشت استان، چهار دشت در وضعیت بحرانی، سه دشت فاقد پتانسیل و چهار دشت دیگر در شرایط بسیار نامناسب قرار دارند. به بیان دیگر، توان استحصال آب در هیچ‌یک از دشت‌ها وجود ندارد.
به گفته استاندار، ۸۰ درصد آب مصرفی استان از چاه‌ها و ۲۰ درصد از سدها تأمین می‌شود، اما ۹۰ درصد کشاورزی به سدها وابسته است. او هشدار می‌دهد که سد شیروان تنها سه درصد آب دارد و ما به‌شدت نگران وضعیت شیروان و اسفراین هستیم. اولویت اصلی ما در این شرایط، تأمین آب شرب مردم است.
نوری با اشاره به حجم بالای مصرف سالانه که حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب است، خاطرنشان می‌کند که ۹۰ میلیون مترمکعب از این مقدار به شرب اختصاص دارد. اگر برای آب چاره‌ای نیندیشیم، مهاجرت از روستاها به شهرها و حتی ترک استان شدت خواهد گرفت. او البته از پروژه بزرگ آب سرانی نیز یاد می‌کند که با خطوط انتقال ۵۰ و ۸۰ کیلومتری می‌تواند آب باکیفیت به بجنورد، شیروان، فاروج و اسفراین برساند و بخشی از نگرانی‌ها را کاهش دهد.
عبور از بحران با همدلی و سازگاری
تصویر کلی که از سخنان مسئولان استان به دست می‌آید، یک حقیقت تلخ اما روشن است: منابع آبی خراسان شمالی در نقطه‌ای بحرانی قرار دارد و هیچ راه جادویی برای تولید آب وجود ندارد. همه بر یک نکته اتفاق‌نظر دارند؛ تنها راه عبور از این شرایط، مدیریت صحیح، اصلاح فرهنگ مصرف و سازگاری با تغییر اقلیم است.
در شرایطی که کشاورزی بیش از ۸۸ درصد از منابع آبی استان را می‌بلعد و بخش صنعت و شرب در رقابت با کمبودها قرار دارند، بازچرخانی پساب، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری و پرهیز از کشت‌های پرآب‌بر باید به اولویت‌های اصلی تبدیل شود. از سوی دیگر، بازسازی شبکه‌های فرسوده و برخورد با برداشت‌های غیرمجاز ضرورتی انکارناپذیر است.
بحران آب در خراسان شمالی یک مسئله صرفاً محیط‌زیستی نیست؛ بلکه تهدیدی برای امنیت، توسعه و حتی ماندگاری جمعیت در این استان است. اگر امروز همه با هم به اصلاح الگوی مصرف و سازگاری با شرایط جدید تن ندهیم، فردا ممکن است هزینه‌ای بسیار سنگین‌تر بپردازیم. آینده‌ای پایدار تنها زمانی رقم خواهد خورد که آب را نه یک منبع بی‌پایان، بلکه سرمایه‌ای محدود و حیاتی بدانیم.
نظر شما