به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین خدیجه سلمانی سولا در ایبنا نوشت: اگر اردبیل جزو شهرهای غنی از نظر تاریخ و فرهنگ در ایران به شمار می‌رود، از آن روی است که بعد از انقلاب مشروطه نخستین فعالیت‌های چاپ و نشر در آن آغاز شده است. این شهر کتابخانه‌ای مجهز در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز داشت که کتاب‌های نفیس و ارزشمند را در خود نگه داشته بود.
در کتاب «پیشگامان چاپ اردبیل» نوشته حیدر محمدیان اردی آمده است؛ نخستین کتابفروشی اردبیل سال ۱۲۸۳ به نام «احمدیه» در کاروانسرای حاج رحیم در کنار مصلی دائر شده است. البته نباید از این نکته غافل شد که در صفحات آخر رساله ترکی مرحوم «میرزا علی‌اکبر» از کتابفروشی دیگری با نام «محمدیه» به مدیریت حاجب الائمه خطیب دراین کاروانسرا نام برده شده است.
کتابفروشی‌های اردبیل به چاپخانه ارتقا می‌یافتند
رئیس بنیاد ایران‌شناسی اردبیل در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا به بررسی ویژگی‌های خاص کتابفروشی‌های قدیم پرداخت و اظهار کرد: ارتقا، نخستین شاخصه کتابفروشی‌های اردبیل بود، یعنی هرکسی کتابفروشی داشت طولی نمی‌کشید با وارد کردن دستگاه چاپ در کنارش، اقدام به چاپ و نشر روزنامه و کتاب می‌کرد. کتابفروشی احمدیه که نوادگان او به نیراحمدی خوانده می‌شود، نخستین کتاب چاپ‌شده در اردبیل را با عنوان «مقامات حکیم الهی اردبیلی» در اردبیل در سال ۱۳۲۳ قمری در این مطبعه به معرض فروش گذاشت.
محمود محمد هدایتی ادامه داد: مطالبه‌گر بودن کتابفروشان ویژگی دیگر آنان بود. کتابفروش «جلال جلیلیان» سال ۱۳۲۴ به لحاظ دغدغه‌ای که به پیشرفت منطقه داشت، نخستین کسی بود که برای استان شدن اردبیل نامه نوشت. مرحوم دکتر معماری می‌گفت: جلال نامه‌ای که به سازمان ملل نوشته بود، به من داد. آن را در مطب به انگلیسی ترجمه کردم و او آن را به سازمان ملل فرستاد.
وی تاثیر کتابفروشان در تاریخ و اوضاع سیاسی- اجتماعی اردبیل را از دیگر شاخصه‌های کتابفروشی‌ها برشمرد و بیان کرد: کتابفروشی «جودت» به عنوان دومین کتابفروشی در شهر اردبیل سال ۱۳۰۳ تاسیس شد. مدیر این کتابفروشی حسن جودت ضمن ایجاد چاپخانه بعد از یک سال در این مکان پیگیر اوضاع سیاسی بود. او بعد از حکومت رضاخان وارد فرقه دموکرات آذربایجان شد و مسئولیتی که در این فرقه برعهده داشت، سبب شد در زمان شکست جبهه دموکرات ۲۱ آذر ۱۳۲۵ بزرگترین کتابفروشی این شهر توسط کس یا کسانی طعمه حریق شود.
پژوهشگر تاریخ اردبیل با بیان این‌که خیر بودن کتابفروشی‌های اردبیل دیگر ویژگی خاصشان بود. اظهار کرد: به طور مثال کتابفروشی «دیانا» به مدیریت هدایت ستاره آذر که در چهارراه قرار داشت مغازه‌اش را وقف بهزیستی کرد. هرچند به گفته مردم آن دوره کتابفروشان نقش مهمی در انجام امور خیر داشتند. حتی کتاب‌هایی را به علاقه‌مندان بی‌بضاعت امانت می‌دادند.
هدایتی اضافه کرد: پژوهشگری و خبرنگاری دو شاخص مهم دیگر در بین کتابفروشان است که ازجمله منصور جدی مدیر کتابفروشی «کتاب ائوی» نویسنده ۲۵ جلد کتاب است که حاصل تحقیقات و پژوهش او است. و مسئولان کتابفروشی‌های جودت، نجات، صابر، اتفاق، مقصودی، امیدیان و یاوریان نیز در دهه‌های ۲۰ تا ۵۰ در کنار فروش کتاب خبرنگاری و نمایندگی یک روزنامه را در اختیار داشتند. لازم است نامی هم از «حاج برات صالحی گلابی» برد که در دهه چهل به عنوان کتابفروش و خبرنگار روزنامه اطلاعات خدمات شایسته‌ای در این شهر انجام داده است.
دهه ۳۰ اوج تاسیس کتابفروشی در اردبیل بود
بررسی‌ها نشان می‌دهد در دهه ۳۰ هر سال به تعداد کتابفروشی‌ها و چاپخانه‌ها در اردبیل افزوده می‌شد. سال ۱۳۰۹ «عزیز صابر» کتابفروشی «صابر» را راه‌اندازی کرد. سال ۱۳۵۴ با فوت «طاهر صابر» پسر عزیز که از فعالان مهم در عرصه کتاب و روزنامه در اردبیل بود، کتابفروشی تعطیل شده و این مکان فرهنگی تا سال ۱۳۵۷ توسط فرزندان آنان به صورت چاپخانه اداره شد. همچنین جا دارد از حاج «محمدعلی کتابچی» که در سرای «گلشن» اردبیل در سال ۱۳۰۹ در محل راسته بازار اردبیل کتابفروشی داشت نام ببریم. او و پسرش رضا کتابچی مدیر کتابفروشی «اتفاق» نقش مهمی در توسعه این شهر داشتند. هر چند آتش سوزی بازار در تیرماه سال ۱۳۲۶ سبب از بین رفتن این کتابفروشی‌ها با کلی از کتاب و دستگاههای چاپ و نشر شد. ولی با واگذاری و فروش آنها به کتابفروشی و چاپخانه‌های دیگر رسالت آنان ادامه یافت.
کتابفروشی جلائی تاسیس یافته در سال ۱۳۱۱ توسط «علی‌اکبر جلائی» یکی دیگر از مکان‌های فرهنگی فعال در اردبیل بود. در این مطبعه سال ۱۳۴۳ در کنار کتابفروشی با تلاش علی سلطانی چاپخانه و کتابخانه نیز ایجاد شد. در آتش سوزی بازار اردبیل در سال ۱۳۲۶ کتابفروشی جلائی همچون کتابفروشی و چاپخانه اتفاق طعمه حریق شد. این کتابفروشی نیز به همت جلائی‌ها دوباره احیا شد و حتی جواد جلائی در چهارراه هدایت فخرآباد تهران شعبه‌ای از این کتابفروشی را به همین نام دایر کرد.
امور خیر، خبرنگاری، پژوهشگری و مطالبه‌گری شاخصه کتابفروشان
هدایتی بیان کرد: سال ۱۳۲۰ «حسین نصیحتگر» که سابقه یک ربع قرن در عرصه کتاب و خبرنگاری داشت. یک باب مغازه دو دهنه کتابفروشی به نام «ناهید» را در حد فاصل میدان سرچشمه دایر کرد، او علاوه بر فروش کتاب و نوشت‌افزار، خبرنگار برخی از جراید کشوری در اردبیل بود. با رونق یافتن میدان سرچشمه سال‌ها بعد کتابفروشی اتفاق و مقصودی نیز در جوار آن ایجاد شد.
شادروان نصیحتگر یک کار ابدعی هم انجام داد. سمت چپ ورودی راسته بازار اردبیل شعبه ناهید را با عنوان کتابفروشی «سعادت» به مدیریت «کریم قدیری» دایر کرد ولی متاسفانه مدیر آن سال ۱۳۳۰ در سانحه تصادف جانش را از دست داد و شعبه ناهید به خودی خود از دور خارج شد.
اما کتابفروشی‌های «اکبری» توسط «آقا جان اکبری» سال ۱۳۲۵ و کتابفروشی «سینا» سال ۱۳۳۱ با مالکیت «عین‌اله خسروانی» پا به عرصه فعالیت گذاشتند و هر کدام به دلیل توسعه شهر بویژه کتابفروشی اکبری که پاتوق فرهنگیان و کتاب دوستان زیادی تا بعد از انقلاب اسلامی بود، سال ۱۳۷۹ به دلیل توسعه جوار «بقعه شیخ صفی‌الدین» تخریب شد.
رئیس بنیاد ایران شناسی اردبیل بیان کرد: سال ۱۳۲۹ برادران مقصودی یعنی «رحیم و غفور» روبه روی سرای دو گچی‌لر کتابفروشی دایر کردند. بعد کار چاپ و نشر را نیز شروع کردند. دو برادر یک قاپان بزرگ گذاشتند و دستگاه چاپ را وزن کردند رحیم دستگاه چاپ و غفور معادل آن کتاب برداشت و کتابفروشی را اداره کرد. هر چند سال‌ها بعد چاپخانه فردوسی را نیز بنا نهاد. این مغازه ها امروز با نام چاپخانه مقصودی و فردوسی توسط نوه‌های آنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
به گفته هدایتی اواخر دهه ۳۰ یعنی سال ۱۳۳۹ کتابفروشی «یاوریان» توسط «اسرافیل یاوریان» و سال ۱۳۴۰ کتابفروشی «بهروز» توسط «غلام فتاحی» و برادرش «بهروز» تاسیس شدند. در دهه ۴۰ کتابفروشی‌هایی از جمله «امیدیان» با مالکیت حسن امیدیان، «نور» با مدیریت محسن سقا، کتابفروشی «جلال جلیلیان» با همین عنوان در محل ورودی بازار قیصریه، «سعدی» توسط حسین حریری و «دیانا» توسط هدایت ستاره آذر پا به دایره کتابفروشان گذاشتند.
یاوریان و بهروز تنها کتابفروشی‌های فعال از دهه ۴۰ تاکنون
وی اضافه کرد: در دهه ۵۰ ایجاد کتابفروشی جدید به غیر از «دادرس» ثبت نشده است. بعد از انقلاب نیز کتابفروشی‌هایی ازجمله؛ «مطبوعات اسلامی»، آسیا، مالک‌پور، شریعتی، کتاب ائوی، نیماژ، خیام، دکتر بوک، آی بوک و حکیم آغاز به فعالیت کردند و تا به امروز با تمام مشکلات صنعت چاپ با قدرت پای کار هستند و برای اعتلای فرهنگ این شهر تلاش می‌کنند. دیگر کتابفروشی‌ها ازجمله؛ «شهرکتاب»، «کتاب‌شهر» و «ولایت» نیز توسط نهاد یا سازمانی در اردبیل دایر شده‌اند و نیاز خوانندگان و دوستداران کتاب را برطرف می‌کنند.
خدمات فرهنگی و اجتماعی بزرگان یادشده در شهر اردبیل در عصری که تازه تکنولوژی و صنعت چاپ و شغلی به نام کتابفروشی یا دکان کتاب در ایران دایر شده بود، هیچ‌گاه از حافظه مردم این شهر نخواهد رفت. بیشتر کتابفروشی‌هایی که در گذشته ایجاد شده‌اند به دلایل مختلف ازجمله تغییر کاربری به عنوان چاپخانه و اتفاقات اجتماعی و سیاسی از گردونه خارج شده‌اند. اما چیزی که امروزه مهم است توجه به کتابفروش‌های فعال است. اردبیل دوره‌ای داشت که مغازه‌های میوه و تره‌بار به کتابفروشی تبدیل می‌شد.
۲۵۹
نظر شما