تصور کنید از یک کارمند یا کسبه بازار تا مقامات مهم سیاسی برخی به گونه ای رفتار می کنند یا سخن می گویند که گویی دولت قدرتی نامحدود دارد. برای نمونه، مردم می خواهند که دولت قیمت ها را در یک سطح نگه دارد و وقتی نمی تواند تصور می کنند که دولت به خوبی اعمال قدرت نکرده است؛ تصور نمی کنند که دولت قدرت کافی برای آن را نداشته است. از طرف دیگر، دست کم اکثر دولتمردان تصور می کنند می توانند با قدرت دولت همه حوزه ها را مدیریت کنند؛ وقتی نمی توانند سعی می کنند از طریق قانونی قدرت محض را اعمال کنند. نمونه های فراوانی از این می توان بر شمرد اما جالب ترین نمونه های آن تلاش های بیهوده دولت ها برای کنترل فضای مجازی، بازار ارز و قیمت ها و مواردی از این دست است.
اتفاقی که در عمل می افتد کمابیش این است: دولت می خواهد در یک حوزه ای اعمال قدرت کند و داشتن چنین قدرتی را مفروض می گیرد؛ بعد از آزمایش و خطاهای بسیار و تبلیغات بیهوده و بیانیه های شعاری می بینند که نتیجه ای نداشته است و متوسل به جرم انگاری یا اعمال محدودیت قانونی می شوند. در بسیاری مواقع، موارد چنان زیاد است که قانون متروک می شود. پس از گذشت چند سال دولت از آن حوزه احتراز می کند و به حال خود می گذارد و همان قدرت اندک قبلی را از دست می دهد. قانون هم متروک می ماند و اغلب شهروندان تجربه ای به تجارب قانون شکنی اضافه می کنند.
چرا این اتفاق می افتد؟ خیلی ساده است: باید پرسید دولت چه قدرتی ندارد؟ آیا تنها دولت قدرت دارد؟ هر دو سوال به هم وابسته اند. به بیانی بسیار ساده: دولت های متجدد، دولت در معنا و کارکردی که در عصر جدید پیدا کرده است، تنها یکی از نهادهایی است که قدرت دارد؛ به بیان دیگر، تنها دولت نیست که قدرت دارد، اصحاب قدرت زیاد هستند: نهاد خانواده، جامعه مدنی، گروه های اجتماعی، متخصصان، اصحاب زر، اصحاب رسانه و حتی نهادهای بین المللی که تا حدودی در جهان نفوذ دارند. دولت بازیگر قدرتمندی است که شاید قدرتش از تک تک این نهادها و مجموعه ها بیشتر باشد اما در نهایت بازیگری است در میان بقیه بازی گردانان. ممکن است چند صاحب قدرت همراستا شوند و برآیند قدرت آنها از قدرت دولت بیشتر باشد. دولت دیگر نمی تواند اعمال قدرت کند.
از طرف دیگر، هرجا قدرت هست، مقاومت در برابر آن هم هست؛ برای این دلیل، باید اعمال قدرت در موارد ضروری باشد یا بسیار نرم باشد. اگر بتوان از طریقی غیرمستقیم و نرم اعمال نفوذ کرد مقاومت در برابر آن شدید و غلیظ نخواهد بود؛ برعکس، هر قدر اعمال قدرت شدیدتر باشد مقاومت در برابر آن شدیدتر خواهد بود.
ساختار جامعه جدید خیلی پیچیده تر از آن است که دولت بتواند همه آن را با قدرت مدیریت کند اما می تواند بازیگری مهم با قدرتی زیاد باشد و بازی گردانی کند. این چیزی است که دولت مردان باید بدانند. اگرچه موضوعی ساده و روشن است اما در فضای سیاسی ما مهجور است. اگر مهجور نبود دولت و ساختارهای دولتی سعی نمی کردند هر روز به مردم بگویند که قیمت اقلام را نگه می دارند یا قیمت ارز و طلا را ثابت نگه می دارند. دولت تنها می تواند از طریق بانک مرکزی با تزریق ارز به بازار مانند دیگر فروشندگان عمل کند اما با عرضه مازاد قیمت ارز را بشکند؛ یا از طریق وزارت های مرتبط اقلامی که عرضه کم و تقاضای زیاد دارند و دچار افزایش قیمت شده اند به بازار عرضه کند و عرضه را مازاد کند تا قیمت پایین آید. گاهی هم در موارد خاص وقتی که موارد کمی پیش می آیند که به چشم اکثریت جامعه جرم و خطاست می توان از طریق قانونی وارد شد. بیشتر از این در توان دولت نیست. بستگی دارد دولت چگونه بازی گردانی کند گاهی به خوبی از پس آن بر می آید گاهی خیلی بد. معیار سنجش عملکرد دولت این است که چگونه بازیگردانی کرده است؛ یعنی به عنوان یک بازیگر قدرتمند چگونه بازی کرده است.
نمونه دیگر از همین فضای مجازی است. هر چند وقت یکبار دولت خیز بر می دارد تا فضای مجازی را به ید قدرت خود درآورد و در آن شکست می خورد. چون قبلا نپرسیده اند آیا قدرت این کار را دارند؟! پاسخ ساده است: ندارد. اما می تواند بازیگردانی قوی باشد که نخست سعی کند که فضای اجتماعی را متوجه خطرات در کمین کند تا بسیاری از افراد جامعه خود کاری را انجام دهند که دولت می خواهد. اگر داشتن شبکه های اجتماعی برای سنین خاصی مناسب نیست نمی توان با تصویب قانونی ممنوعیت آن یک شبه آن را تغییر داد؛ بلکه ابتدا باید مطمئن شد که اکثریت قریب به اتفاق جامعه از طریق رسانه ها، خانواده و دوستان، کتاب، تلویزیون یا خود فضای مجازی به این نتیجه رسیده اند.
نظر شما