سعودی های نسل دومی، راه ملک عبدالله را می روند؟

زهرا خدایی

ملک عبدالله، دو هفته ای است که برای درمان به آمریکا رفته است. برخی از منابع از وخامت حال پادشاه عربستان خبر داده اند. هرچند که عبدالله، بعد از مرگ نایف، تکلیف جانشین خود را روشن کرد و امروز عملاً ادارۀ امور کشور به دست شاهزاده سلمان داده شده، با این حال ناظران بر این باورند که عربستان آبستن تحولات مهمی است و سیستم سیاسی این کشور در ابعاد داخلی، منطقه ای و بین الملل با چالشهای مهمی روبروست. خبرآنلاین در گفتگویی با محمد علی بک، کارشناس خلیج فارس آخرین تحولات عربستان را مورد بررسی قرار داده است که در ذیل می خوانید.
ملک عبدالله ادارۀ امور را به دست ولیعهد سلمان داده است، گفته می شود، سلمان توانایی و اقتدار سایر ولیعهدها از جمله نایف و سلطان را ندارد. با توجه به زمزمه های وخامت حال پادشاه آیا باید شاهد چالش در سیستم سیاسی عربستان سعودی باشیم؟
عربستان سعودی چندین سالی است که با مشکل جانشینی دست و پنجه نرم می کند. دقیقاً بعد از فوت ملک فهد این مشکل به وجود آمد و امروز تشدید شده است. به خصوص اینکه طی یکسال اخیر شاهد فوت 2 ولیعهد عربستان یعنی نایف و سلطان پیش از پادشاه بوده ایم. لذا مشاهده می کنید که این مشکل تازه ای برای عربستان سعودی نیست و این کشور نزدیک به 15 سال است که درگیر این بحران است. اما آنچه که در حال حاضر وضعیت عربستان را تشدید کرده، بهار عربی و تأثیر آن بر روند داخلی عربستان است. تحولات سال 2011 تأثیر مهمی بر گروههای داخلی عربستان گذاشته است. به خصوص در منطقۀ شرقیه و حتی بعضاً بر گروههای اهل سنت و یا سلفی داخل عربستان. 
این موضوع باعث شده است که تغییرات و تحولات اخیر در عربستان مورد توجه قرار گیرد. هم اکنون آنچه مشهود است اینکه ملک عبدالله توانایی جسمی لازم برای ادارۀ امور کشور را ندارد و انتصاباتی از قبیل بندر بن سلطان به عنوان رییس سازمان اطلاعات عربستان نیز در راستای تغییر مورد نظر بوده است. این انتصاب پشتوانه ای بود تا عربستان بتواند امور عربستان را در سطح داخلی و منطقه ای مدیریت کند.
از طرف دیگر سعود الفیصل نیز با بیماری سختی دست و پنجه نرم می کند و اخیراً از بیمارستان مرخص شده و وی نیز توانایی جسمی لازم برای مدیریت سیاست خارجی عربستان در حال حاضر را ندارد. شرایط فعلی عربستان مقداری این تغییر و تحولات را مهم جلوه داده است. اما آنچه که شواهد و قرائن نشان می دهد، عربستان در آینده با چالش های جانشینی روبرو خواهد بود.
ولیعهدی که برای جانشینی سلمان در نظر گرفته شده، چه کسی است؟
زمانی در قوانین عربستان این بند وجود داشت که معاونی برای ولیعهد عربستان تعیین شود اما بعد از تغییراتی که در قانون به وجود آمده است هم اکنون معاونت ولیعهدی وجود ندارد و هم اکنون نیز قابل پیش بینی نیست. چون نسل اولی ها در عربستان منقرض می شوند و اگر امیرسلمان به پادشاهی برسد، دیگر از نسل اولی ها کسی باقی نخواهند ماند و باید به نسل دومی ها مراجعه کرد و همین موجب شده است که گمانی زنی های مخلتفی صورت گیرد، اما شخص معلوم و مشخصی وجود ندارد که بتوان در مورد آن اظهار نظر کرد.
برای وزارت خارجه، جانشینی برای سعود الفیصل تعیین شده است؟
شخصی که به عنوان قائم مقام وزیر خارجه در نظر گرفته شده است، عبدالعزیز بن عبدالله، فرزند ملک عبدالله است. وی به عنوان نمایندۀ ویژه عربستان در اجلاس جنبش عدم تعهد در تهران شرکت کرد و با ریاست جمهوری نیز ملاقات داشت. او یکی از گزینه هایی که برای جانشینی سعود الفیصل در نظر گرفته شده است. البته شایعاتی نیز در زمان وخامت حال سعود الفیصل منتشر شد مبنی بر اینکه فرزند عبدالله ادارۀ وزارت خارجه را در دست گرفته است ولی این موضوع از منابع رسمی تأیید نشد و هم اکنون نیز سعود الفیصل از بیمارستان مرخص شده است و دورۀ نقاهت خود را طی می کند. اما کارها عموماً از دست فیصل خارج شده است و به مقام مقام وی واگذار شده است.
سطح روابط ایران و عربستان را چگونه ارزیابی می کنید؟
بعد از سفر آقای احمدی نژاد به عربستان و اجلاس مکه و ملاقاتی که با ملک عبدالله داشتند، به گفتۀ آقای صالحی مطالب بسیار شفاف و صریح بین رییس دو کشور رد و بدل شد. دو کشور نقطه نظرات خود را در خصوص روابط دوجانبه اعلام کردند. بعد از آن سفر، از آنجایی که رییس کشور مریض بود و وزیر خارجه نیز در بستر بیماری بود، قائم مقام وزیر خارجه به عنوان نمایندۀ ویژه عربستان به ایران سفر کرد و ملاقاتی با آقای صالحی و رییس جمهور داشتند. روابط دو کشور و برخی مسائل دیگر در روابط طرفینی که طی یکی دو سال اخیر با رکود روبرو شده بود در این دیدار مورد بررسی قرار گرفت. دو طرف ابراز امیدواری کردند که بتوانند در ادامۀ دیدارها تا حدی مشکلات دوجانبه و رفع آنها را مورد بررسی قرار دهند.
آیا تغییر و تحولات صورت گرفته در سیستم سیاسی عربستان می تواند تأثیری بر روند تحولات منطقه از جمله بحرین داشته باشد؟
از همان موقعی که اعتراضات مردم بحرین آغاز شد و به صورت مستمر طی یکی دو سال اخیر شاهد افزایش آن بودیم، از همان موقع تأثیراتی بر منطقۀ شرقی عربستان نهاد و شاهد بودیم که در منطقۀ شرقیه نیز مردم، اعتراضات خود را به رژیم آل سعود اعلام کردند. عربستان سعودی در همان موقع برای اینکه بتواند مانع از گسترش اعتراضات شود، توان خود را در بحرین متمرکز کرد و با حضور نظامی در این کشور خواست با سرکوب تظاهرات مردم اجازه ندهد که تظاهرات به منطقۀ شرقیه تسری یابد و بعد از حضور نظامی و سرکوب شدید به تصور خودش تا اندازه ای در این امر موفقیت پیدا کرد. اما دیدیم که در طول این مدت تظاهرات مردم بحرین به هیچوجه کاهش نداشت و در واقع روز به روز با شکل و انواع مختلف ادامه پیدا کرد و متعاقباً شاهد بودیم که این تحولات تأثیرات خود را بر منطقۀ شرقیه نهاد و با دستگیری شیخ نمر به اوج خود رسید و موجب شد عربستان سعودی با تیراندازی و تظاهرات کنندگان تعدادی از آنها را شهید و مجروح کند. لذا هم اکنون عربستان کمابیش از تأثیر بیداری اسلامی در منطقه واقف شده است و نگرانی نیز از این بابت وجود دارد.
در بحرین نیز مردم به هیجوجه عقب نشینی نکرده اند و حتی شاهد بودیم که تظاهرات بسیار گسترده ای در اطراف منامه صورت گرفت و اجازه ندادند که مردم وارد منامه شوند و حتی با تیراندازی و گاز اشک آور سد راه مردم شدند و مانع شدند که مردم وارد منامه شوند. اما فعلاً آن چیزی که مشهود است مردم بحرین کماکان به اعتراضات خود ادامه می دهند. اگر این روند ادامه پیدا کند، علاوه بر آنکه بر منطقۀ شرقیه تأثیر خواهد گذاشت، این موج بیداری اسلامی کم کم به سایر مناطق عربستان نیز محتملاً تسری خواهد یافت.
به تغییر سیستم سیاسی عربستان و روی کارآمدن نسل دومی اشاره کردید. این مسئله تا چه میزان می تواند بر سیاست خارجی عربستان تأثیر بگذارد. آیا نسل دومی ها نیز رابطۀ سنتی سعودیها را با آل خلیفه ادامه دهند؟
حتی در نسل اولی ها نیز دیدگاههای متفاوتی نسبت به کشورهای همسایه وجود دارد. مثلاً دیدگاههای امیرسلطان با نایف و یا دیدگاه نایف با سلمان با هم متفاوت بود. لذا شاهدیم که این دیدگاههای در تحولات منطقه تأثیرگذار خواهد بود. بالطبع اشخاصی که در عربستان به قدرت می رسند، دیدگاههایشان نسبت به تحولات منطقه تأثیرگذار خواهد بود. ولی در هر حال باید این مسئله را نیز مد نظر داشت که عربستان مجموعه ای از اهداف تعیین شده ای را در خصوص منطقه و بهار عربی برای خود ترسیم کرده که نمی توان گفت که این اهداف ممکن است از طرف اشخاص تغییر پیدا کند ولی تاکتیک ها و روش ها ممکن است با دیدگاههای مختلف اشخاص تغییری داشته باشد.
آیندۀ عربستان و چالش های داخلی و منطقه ای این کشور را چگونه پیش بینی می کنید؟
چالش عربستان در سطح داخلی علاوه بر تأثیرات بیداری اسلامی، روند رو به گسترش آن در برخی از مناطق این کشور است.
مشروعیت حکومت نیز دیگر چالشهای این کشور است؛ هم اکنون دولت چند طیف مخالف دارد. اعم از سلفی ها که با هرگونه اصلاحات در داخل عربستان به شدت مخالف اند. دستۀ دوم شهروندان عربستان در خارج از کشور هستند که در خواست اصلاحات در سیستم پادشاهی را دارند البته در سطح همین سیستم پادشاهی و نظری بر تغییر ساختار داخلی ندارند. 
دستۀ دیگر گروههای تحصیل کرده و روشنفکر عربستان هستند که در حقیقت خواستار تغییرات اساسی در داخل هستند که البته نفوذ چندانی در عربستان ندارد. اما باید توجه داشت که در مقطع فعلی خواست سیستم جامعۀ بین الملل، تداوم وضعیت باثباتی در این کشور است. عدم ثبات در عربستان یعنی هرج و مرج در بازار نفت و مشکلاتی که برای کشورهای غربی و آمریکایی به وجود می آورد. لذا آنچه که باید در مورد تغییرات در عربستان مدنظر قرار گیرد، با خواست جامعۀ بین المللی و کشورهایی مثل آمریکا و غرب ارتباط مستقیم دارد.
دیگر چالش داخلی عربستان، موضوع یمن، سوریه و بحرین است. چالش یمن هم اکنون اگرچه از طریق طرح شورای همکاری خلیج فارس تا حدی پیش رفته اما هم اکنون مخالفت ها و اختلافات در داخل یمن برای اجرای طرح شورای همکاری، عربستان را با چالشهای مختلفی روبرو کرده است که البته بحث در این باره در این مجال نمی گنجد.
اما آنچه که هم اکنون در عربستان مورد توجه است، بحث مشروعیت و منطقه شرقیه و حتی مشکلات زنان و اعطای آزادیهای اساسی به آنان است. همانطور که می دانید زنان در عربستان فاقد هویت شناسنامه ای هستند و جدیداً به زنان اجازه داده شده که شناسنامه داشته باشند. زنان در این کشور از بدیهی ترین حقوق اولیه انسانی برخوردار نیستند و دولت نمی تواند در مقابل این درخواست ها مقاومت کند. رانندگی و اشتغال زنان از مهمترین چالشهای دولت است. 

26349