چرایی و چگونگی سرنگونی قذافی-قسمت دوم

روزنامۀ جمهوری اسلامی: در همان روزهای اول بحران لیبی،باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا ضمن تأکید بر این که رهبر لیبی هر چه سریع‌تر باید دولت را ترک کند گفت: به ارتش آمریکا دستور داده است که برای انجام عمیات نظامی در لیبی آماده شود(Global Research). با تصویب ایجاد منطقة پرواز ممنوع در آسمان لیبی،جنگنده‌های فرانسوی حملة هوایی به لیبی را آغاز کردند.آمریکا هم با شلیک بیش از 100 موشک تام هاوک به اهدافی در لیبی، به طور رسمی جنگ علیه قذافی را شروع کرد. پس از گذشت 24 ساعت از آغاز این حملات، دریادار مایکل مولن رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا در گفتگو با شبکة ان بی‌سی آمریکا اعلام کرد که هدف از حمله به لیبی برکناری قذافی نیست که البته بسیاری از صاحب نظران این سخنان را باور نکردند.ویلیام هیگ وزیر امور خارجة انگلیس هم گفت: "ما به دنبال تغییر نظام یا سرنگونی معمر قذافی نیستیم.عملیات در لیبی همچون عراق نیست،زیرا قطعنامة 1973 در این رابطه واضح و روشن است". در میدان عمل معلوم شد که وزیر خارجة انگلیس هم دروغ گفته است و آمریکا و کشورهای اروپایی قیام مردم در لیبی را تبدیل به فرصتی برای رهایی از دست قذافی و سعی بر تأثیر‌گذاری در ساختار آیندة سیاسی لیبی تلقی کرده‌اند.
به هر حال نمایندگان 28 کشور عضو ناتو در روز پنجشنبه 19/12/1389 در بروکسل گرد هم آمدند تا در مورد ایجاد منطقة پرواز ممنوع در لیبی با یکدیگر به اجماع برسند و در مورد اقدام نظامی علیه لیبی تصمیم گیری کنند(شبکة تلویزیونی عربی الجزیره). از این پس بود که عملیات 24 ساعتة تجسس هواپیماهای آواکس ناتو در حریم هوایی لیبی آغاز شد. بعد از صدور قطنامة 1973 نشست اضطراری مقام‌های آمریکا،اتحادیة اروپا و اتحادیة عرب در روز شنبه 28/12/1389 در پاریس برگزار شد. پس از این جلسه بلافاصله در 28 اسفند 1389 مداخلة نظامی هوا- دریای فرانسه،انگلیس و آمریکا آغاز شد تا عملا منطقة پرواز ممنوع بر فراز آسمان لیبی برقرار شود و جان غیرنظامیان از بمباران‌های هوایی ارتش لیبی مصون بماند.تعداد زیادی از کشتی‌های جنگی و هواپیماهای شکاری و بمب افکن برای انهدام شبکه‌های پدافند هوایی لیبی بسیج شدند و زیر ساختارهای نظامی لیبی و پایگاه‌های نظامی این کشور را هدف قرار دادند که بر اثر آن طی یک هفته 100 نفر از اتباع لیبی کشته شدند. پس از گذشت چند روز آمریکا مسئولیت اِعمال منطقة پرواز ممنوع بر فراز لیبی را به ناتو واگذار کرد.به این ترتیب از روز دوشنبه 7/1/1390 مدیریت عملیات نظامی علیه قذافی برعهدة پیمان ناتو به فرماندهی سپهبد کانادایی چارلز بو چارد قرار گرفت.بر این اساس دستورات مربوط به اجرای عملیات پرواز ممنوع از مرکز فرماندهی ناپل صادر می‌گردید و مدیریت پروازها و عملیات هوایی هم از پایگاه ازمیر ترکیه صورت می‌گرفت. (Nato.int/cps/en/news)
به گفتة وزارت دفاع آمریکا علاوه بر ایالات متحده که با بکارگیری تعداد 100 فروند هواپیمای نظامی در آسمان لیبی دست به عملیات تهاجمی می‌زد، 12 کشور از جمله فرانسه، انگلیس، کانادا، ایتالیا، اسپانیا، نروژ، دانمارک، هلند، یونان، ترکیه، قطر و امارات در عملیات ناتو شرکت کردند. کشور بلژیک هم اقدام به اعزام کشتی مین یاب نمود و ترکیه هم با استقرار 5 کشتی جنگی و یک زیردریایی در دریای مدیترانه، نظارت بر ساحل لیبی را بر عهده گرفت.رومانی هم با یک کشتی و 207 نظامی در مأموریت دریایی ناتو شرکت کرد.در مجموع نیروهای ائتلاف 143 فروند هواپیمای جنگی را علیه لیبی بکار گرفتند. فشار سنگین نظامی شبانه روزی بر قذافی از سوی آمریکا و ناتو روز به روز ارتش لیبی را تضعیف کرد و هواداران قذافی را به جدایی از وی یا بی‌طرفی سوق داد و بر روحیة مخالفین افزود. آخرین فردی که توانست از حصار امنیتی قذافی بگریزد عبدالسلام جلود بود که به ایتالیا فرار کرد و قذافی را دیکتاتور خواند.به هر حال دخالت نظامی ناتو در لیبی در اجرایی کردن قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل نقش زیادی ایفا کرد و همچنین دغدغة آمریکا را از دخالت یک جانبه در این کشور برطرف کرد. عملیات ناتو تا روزی که قذافی به قتل رسید ادامه یافت. پس از قتل رهبر لیبی شورای امنیت سازمان ملل مجوز پرواز ممنوع بر فراز لیبی را لغو کرد و در روز دوشنبه 9/8/1390 با سفر راسموسن دبیرکل ناتو به طرابلس رسما مداخلة نظامی ناتو در لیبی پایان یافت. در طول مدت دخالت ناتو در لیبی جنگنده‌های این پیمان حدود 10000 پرواز جنگی بر فراز لیبی انجام دادند و ساختار ارتش لیبی را به طور کامل از هم پاشاندند و قدرت نظامی قذافی را زمین گیر کردند.
فروپاشی رژیم قذافی
دخالت شورای امنیت در جریان برپایی اعتراضات مردم لیبی و مداخلة نظامی آمریکا و ناتو در این کشور سرنوشت قذافی را با سرعت زیادی رقم زد و پیروزی مخالفین را به جلو انداخت. از سوی دیگر استفادة قذافی از جنگ افزارهای ارتش برای مقابله با مخالفین و نیز اقدام ناتو در بمباران‌های هدفمند پایگاه‌های ارتش، حرکت مسالمت آمیز اعتراضات مردم را به سرعت تبدیل به یک جنگ مسلحانه از سوی حکومت و مخالفان داخلی کرد و مفهوم مشروعیت حکومت و قدرت آن را به چالش کشید. توسعة جنگ مسلحانه و کشتار مردم از سوی دولت موجب افزایش نقش آفرینی و مداخلة شورای امنیت سازمان ملل در اوضاع لیبی شد. پس از سقوط زین العابدین بن علی و حسنی مبارک این سوال مطرح بود که این دیکتاتورها در بکارگیری مشت آهنین علیه معترضین، اراده و جسارت لازم را از خود نشان نداده‌اند و تاوان تزلزل خویش را با وداع اجباری از قدرت پرداختند.قذافی تصور می‌کرد با انسداد راه هرگونه مذاکره و عقب نشینی نکردن در برابر مخالفان و استفادة حداکثری از ابزار سرکوب،معترضان متشتت و پراکنده را در گرداب فرسایش توان و ارعاب گرفتار می‌کند و تداوم حکومت خود را تضمین خواهد کرد. اما مداخلة شورای امنیت و بکارگیری توان نظامی ناتو نشان داد که در مرحلة نهایی تکیة صرف بر ساختارهای امنیتی و نیروهای نظامی نمی‌تواند گریزگاه مطمئنی برای حاکمانی باشد که هم مردم را از دست داده‌اند و هم جایگاهی در نظام بین‌المللی ندارند.
به هر حال شورای امنیت سازمان ملل به فاصلة کوتاهی در همان اوایل درگیری‌های مردم با نیروهای امنیتی و نظامی، دو قطعنامة الزام آور را تحت فصل هفتم منشور ملل متحد علیه قذافی به تصویب رسانید که امکان انجام عملیات نظامی علیه قوای حکومتی در لیبی را فراهم آورد. ابتدا ارتش آمریکا و سپس نیروی هوایی ناتو در حمایت از مردم و علیه قذافی وارد عمل شدند. قذافی مقاومت کرد و حدود پنج ماه جنگ بین قوای ناتو و ارتش قذافی ادامه یافت.مخالفین در همان ماه اول قیام مردم در بنغازی دومین شهر بزرگ لیبی دولت موقت تشکیل دادند که در مدت زمان کمی مورد شناسایی دولت‌های غربی و عربی واقع گردید.سرانجام با دخالت نظامی ناتو در لیبی قیام مردمی که توانست موجب آزادی بنغازی از دست دولت قذافی شود تبدیل به یک جنگ مسلحانة داخلی شد به طوری که طرفین از انواع سلاح‌ها و جنگ افزارها علیه یکدیگر استفاده کردند. با مداخلة ناتو، امکان بازپس گیری بنغازی از سوی نیروهای قذافی میسر نشد و دولتِ مخالفین در بنغازی تعامل با دولت‌های خارجی را آغاز کرد و خود را برای آزادسازی سایر شهرهای لیبی از دست قذاقی آماده کرد. با این اقدام، نیروهای مسلح مخالفین به تدریج پیشروی به سمت غرب کشور را آغاز کردند و هواپیماهای ناتو هم به بمباران مقر قذافی و پایگاه‌های نظامی لیبی ادامه دادند.
در این ایام غرب، علاوه بر بکارگیری فناوری نظامی خود علیه قذافی از فناوری سیاسی هم برای تغییر رژیم استفاده کرد. از جمله دولت انتقالی لیبی را به رسمیت شناخت و همایش بین‌المللی دوستان لیبی را در کاخ الیزة فرانسه برپا کرد و حمایت جدی خود از مخالفین قذافی را به نمایش گذاشت. با این اقدامات بسیاری از سفرای لیبی در کشورهای خارجی به مخالفین پیوستند و بعضی از وزرا و فرماندهان ارتش لیبی هم از قذافی جدا شدند.ارتش پیمان ناتو در عملیات خود فقط به جلوگیری از پرواز بالگردها و جنگنده‌های لیبی اکتفا نکرد بلکه درگیر یک جنگ تمام عیار با قذافی و خانواده‌اش شد و هرجا اثری از وی یافت آن را بمباران و موشک باران کرد. ناتو در عین حال که به دفاع از مخالفین می‌پرداخت به انهدام ساختارهای روسی لیبی همت گماشت تا پس از سرنگونی قذافی ساختارهای جدیدی در پیوستگی دائمی این کشور با غرب ایجاد کند. ناتو تقریبا تمام زیرساخت‌های قدرت نظامی و ارتش لیبی را منهدم کرد و ظرف چند ماه لیبی را به ویرانه‌ای تبدیل کرد که حاکمان بعدی تا سال‌ها مجبورند پول درآمد نفت را به غربی‌ها برای بازسازی کشورشان بپردازند. فشارهای سیاسی و نظامی غربی‌ها بر حکومت قذافی آنقدر ادامه یافت تا این که تعدادی از مردم مخالف در طرابلس هم در روز شنبه 29 مرداد ماه 1390 قیام کردند و راه را برای ورود نیروهای مسلح مخالف قذافی به پایتخت باز کردند. آنها توانستند میدان سبز را که همواره نماد پایگاه مردمی حکومت قذافی محسوب می‌شد و محل اصلی تجمع‌های دولتی و تظاهرات‌های حمایت از رهبر لیبی بود به تصرف درآورند و با نامیدن آن به اسم میدان شهدا فاتحة حکومت استبدادی قذافی را بخوانند.در آخرین درگیری‌ها در طرابلس که منجر به فرار قذافی شد 376 نفر کشته و 1000 نفر مجروح شدند.(گزارش رویترز) در تمام این مدت ناتو نقش مهمی را در انهدام توانمندی‌های قذافی ایفا کرد و راه را برای اقدامات مسلحانة مخالفین هموار کرد.
سرنوشت قذافی
در روز 31 مرداد 1390 سرانجام طرابلس پایتخت لیبی نه با قیام صرف مردمی بلکه با نفوذ گروه‌های مسلح مخالف قذافی که با بمباران‌های هواپیماهای جنگی ناتو حمایت می‌شدند فتح شد و مقر قذافی در باب العزیزیه به تصرف مخالفین درآمد.گرچه قذافی بلافاصله به شهر سیرت فرار کرد و در آنجا به مقاومت ادامه داد اما سرانجام با سقوط سیرت، وی در روز پنجشنبه 28 مهر 1390 در فکر خروج از سیرت بود که به دست انقلابیون دستگیر شد. البته گفته می‌شود که تماس با تلفن همراه و شنود آن توسط فرانسوی‌ها موجب کشف محل حضور قذافی گردید. جوانی 22 ساله به نام سند الصادق العریبی اهل بنغازی که عمویش توسط رژیم قذافی اعدام شده بود مدعی است که او دیکتاتور لیبی را در محلة الخضرا که به همراه چند نفر در حال فرار بود سالم یافته است و بلافاصله او را دستگیر کرده است. در اختلاف بین نیروهای گردان‌های بنغازی و مصراته که هرکدام می‌خواستند وی را به شهر خود ببرند قذافی با شلیک کلت العریبی کشته شد و جسدش به مصراته انتقال یافت.(روزنامة جمهوری اسلامی،2/8/1390،ص/14) در همین روز وزیر دفاع قذافی و معتصم یکی از پسران قذافی نیز کشته شدند. بلافاصله حکومت موقت لیبی جنازة قذافی و پسرش را به نمایش عمومی گذاشت تا مردم مطمئن شوند که حکومت قذافی دیگر به پایان رسیده است.البته این جنازه‌ها پس از چند روز در بیابانی ناشناخته و به صورت مخفیانه دفن شدند. سیف الاسلام فرزند دوم قذافی هم در روز شنبه 28 آبان ماه 1390 در جنوب لیبی دستگیر شد و سرانجام طومار خانوادة قذافی برچیده شد. فروپاشی حکومت سرهنگ معمر قذافی در سن 69 سالگی با کشتار،تلفات و درد و رنج فراوانی همراه بود.حدود شش ماه طول کشید تا قیام مردم در لیبی به نتیجة اولیه برسد و پایتخت به دست انقلابیون بیفتد. قیام هشت ماهة مردم لیبی در ترکیبی از مداخلة خارجی همراه با انشقاق مسئولین حکومتی، موجب فروپاشی ساختار سیاسی نظام جماهیری لیبی شد. سرانجام حکومت مطلقة 42 سالة قذافی به طور کامل پس از گذشت 8 ماه از قیام مردم در روز جمعه 29/7/1390 فرو پاشید و شرایط برای روی کار آمدن نظام جدید فراهم شد. حال باید دید که با کشته شدن دیکتاتور؛آیا دیکتاتوری هم در ساختار آیندة لیبی از بین خواهد رفت؟ همچنین باید بررسی شود که مداخلة ناتو و آمریکا تا چه حد استقلال سیاسی لیبی را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد و تا چه میزان در تنظیم ساختار حکومت آیندة لیبی نقش ایفا خواهد کرد؟ به هر حال حکومت استبدادی قذافی دروازة ورود بازیگران غربی به لیبی شد و استقلال این کشور را زیر سوال برد. طبیعی است که با پیروزی مخالفین قذافی، سایة سنگین ناتو همچنان بر فراز لیبی باقی خواهد ماند و در آیندة سیاسی این کشور تأثیرگذار خواهد بود.
نتیجه گیری
در تحولات لیبی، مشخص شد که حاکمیت دولت‌ها در برابر ارادة قدرت‌های جهانی که تصمیمات خود را از طریق شورای امنیت به مرحلة اجرا در می‌آورند،به مقدار زیادی کاهش یافته است. آن چه در لیبی اتفاق افتاد از جهت رابطه‌ای که با نظام بین‌المللی معاصر پیدا کرد تازه و بدیع بود. این اولین بار بود که یک رژیم سیاسی با مداخلة بازیگران متعدد خارجی و با استفاده از مفاهیم نوین حقوقی استراتژیک نظیر مسئولیت حمایت (Responsibility to Protect) و با انجام عملیات سنگین نظامی،روانی و تبلیغاتی در کنار قیام مستمر مردم تحت ستم از پا درآمد. در مجموع باید گفت که با سرنگونی روسای جمهور تونس،مصر و یمن و سقوط رهبر لیبی ظرف دو سال گذشته به نظر می‌رسد عصر فرعون‌ها و دیکتاتورها و نظام‌های دیکتاتوری به پایان رسیده است.سرنگونی قذافی و نجات مردم لیبی،آهنگ خیزش و پیروزی مردم در سایر کشورهای خاورمیانه را سرعت بخشیده است و آن را تندتر خواهد کرد. شیوة رفتاری شورای امنیت سازمان ملل در لیبی، ممکن است به مدلی تبدیل شود که در مورد بقیة حاکمان خاورمیانه نیز بکار رود. غرب امیدوار است که با موفقیت ناتو در لیبی، امید به مداخلة خارجی برای رهایی از دست ظالمین و حاکمان دیکتاتور در بین مردم افزایش یابد و قبح نگاه به بیگانگان در حل معضلات داخلی کشورها شکسته شود. بنابراین احتمال مداخلة شورای امنیت و انجام عملیات نظامی ناتو در سایرکشورها افزایش می‌یابد و احتمالا همان سازوکاری را که برای لیبی فراهم کردند به شکل متفاوت اما کامل‌تری برای سایر کشورها نیز تدارک خواهند دید. این تحولات برای همة دولت‌های منطقه درس‌های بزرگی را به همراه دارد و به آنها یادآور می‌شود که با خواست‌های مردم همراه شوند و صدای مطالبات قانونی و انسانی آنها را بشنوند و اجازة مداخلة غربی‌ها را در سرنوشت کشورشان ندهند. دولت‌ها بایستی متناسب با تحولات همه جانبه و گسترده در جامعه و نسل‌ها، تغییرات مناسبی را در ساختارهای مدیریتی و تصمیم گیری خود پذیرا شوند و با انجام اصلاحات مناسب و تأمین مطالبات مردم، زمینه را برای بهره‌برداری بازیگران جهانی مهیا نکنند. بنابراین تنها راه حل برای خروج از این وضعیت،انعطاف پذیری دیکتاتورها و پذیرش انتخابات آزاد و سالم از سوی آنها است تا بتوانند با عرضة دائمی رفتار خود به مردم بر سر قدرت باقی بمانند. از این رو قطعنامه‌های شورای امنیت در خصوص همراهی با مخالفان باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند. از آنچه گفته شد رابطة پیچیده و تنگاتنگ حاکمیت دولت‌ها و رفتار شورای امنیت به ویژه از طریق سازوکارها و بازوهای نظامی شورای امنیت مثل ناتو در تحولات لیبی روشن شد.
منابع و مراجع
1- آقایی سید داود،نقش و جایگاه شورای امنیت در نظم نوین جهانی،تهران،پیک فرهنگ،1385
2- آقایی سید داوود، سازمان‌های بین المللی،تهران،نسل نیکان،1382
3- امینیان بهادر،آمریکا و ناتو،تهران،دانشگاه امام حسین(ع)،1386
4- جودکی حجت الله، هرکه ناموخت از گذشت روزگار،روزنامة شرق، 1/6/1390، ص/8
5- خبرگزاری آسوشیتدپرس، مورخ 31/5/1390
6- خبرگزاری رویترز مورخ 1/6/1390
7- دهقانی‌فیروزآبادی سیدجلال،تحول نظریه‌های منازعه و همکاری در روابط بین‌الملل، مجله پژوهش حقوق و سیاست، سال پنجم، شماره 8، بهار و تابستان 1382
8- دهشیار حسین، لیبی: قربانی امپریالیسم بشردوستانه، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، 1389،سال بیست و پنجم، شماره 5 و 6
9-روزنامة جمهوری اسلامی،دوشنبه 7 شهریور 1390،صفحة آخر
10- روزنامة اطلاعات، آتش زیر خاکستر در مناسبات روسیه و آمریکا،شنبه 5/6/1390
11- روزنامة الحیات،مصاحبه با عبدالرحمن شلقم نمایندة دائمی لیبی در سازمان ملل به نقل از روزنامة شرق، سه‌شنبه 1/6/1390،ص/6
12- روزنامة الحیات،مصاحبه با عبدالرحمن شلقم نمایندة دائمی لیبی در سازمان ملل به نقل از روزنامة شرق،سه شنبه 1/6/1390،ص/6
13- رادیو فارسی بی‌بی سی،دوشنبه 7/6/1390،اخبار 7 صبح
14-شریف محمد، بررسی دکترین نامحدود بودن صلاحیت شورای امنیت، تهران، انتشارات اطلاعات،1373
15- شبکة تلویزیونی عربی الجزیره
16- ظریف محمد جواد و سجادپور کاظم،دیپلماسی چندجانبه،نظریه و عملکرد سازمان‌های منطقه‌ای و بین المللی،تهران، دانشکدة روابط بین الملل،1387
17- کولایی الهه، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو)، دگرگونی در مأموریت‌ها و کارکردها، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،1386
18- گزارش دیده بان حقوق بشر از وضعیت لیبی،اسفند ماه 1389
19-محمدی محمود،اثر مأموریت‌های جدید ناتو بر منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران، تهران،مرکز تحقیقات استراتژیک،1389
20- مدیریت پژوهش و بررسی‌های بین المللی، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران،قضیه لاکربی:نگاهی به اهداف استراتژیک آمریکا در لیبی،روزنامه اطلاعات،مورخ 1/8/1373
21- ممتاز جمشید، مداخلة بشردوستانة ناتو در کوزوو و اصل عدم توسل به زور، ترجمة مرتضی مختاری امین، فصلنامة سیاست خارجی، سال چهاردهم، شمارة4، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، زمستان1379
22- منشور ملل متحد
23-مولایی یوسف، حاکمیت و حقوق بین الملل، تهران، انتشارات علم،1384
24- نوروزی حسین و جوانشیری احمد، شورای امنیت و مداخلات بشردوستانه پس از جنگ سرد،مجلة دانشکدة حقوق و علوم سیاسی،شمارة 69، 1384
25- هالستی،کی.جی، مبانی تحلیل سیاست بین الملل،ترجمة بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری،تهران،دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه،1383
منابع انگلیسی
1- Greene,Robert.2004.The 48 Laws of Power, London: Profile Books
2- http://www.en.rian.ru/world/20110418/163580733.html
3- Walt,Stephen. 2011. Where Do Bad Ideas Come From and Why Don't They Go Away؟ Foreign Policy, January/ February
4- http://www.aftabir.com/articles/view/politics/world/c1_1307769761p1.php
5- http://www.Global Research. Com/2011. Libya and "The Arab Spring": Neoliberalism, "Regime Change" and NATO's "Humanitarian Wars"ONLINE INTERACTIVE READER by Michel Chossudovsky and Finian Cunningham and Mahdi Darius Nazemroaya
6- John Roper. NATO's New Role in Crisis Management (Institute Affairs International,1998
7- http://www.jfcnaples.nato.int/resources/11/Operation/20Unified/20/Protect
8- Fieth, Douglas, 2003, "Struggle for Peace and Power", Washington: U.S Department of Defense
9- Barber. F, 1995, "Jihad VS MC World", New York: Ballan Tine Book
10- http://www.un.org/Docs/sc/unsc_resolutions11.htm
11- Buzan, Barry 2004, "The Roots of Muslim Age", Atlantic Monthly, Vol. 22, No. 1
12- War propaganda: gay blogger in Damascus (2011) Voltaire Network, June 13
13- http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_71446.htm
14- A.F.K Organski,2010,The War Ledger, Chicago:University of Chicago Press
15- Yullet,Dereck,2009,U.S. Will Face and UPHILL Battle, World Affairs Journal,3March
16- http://www.icc-cpi.int/NR/exeres/1365E3B7-4456-942C-A5CD5A51E829.htm
17- Weisberg,Stuart,2009,Barney Frank:The Story of America's Only Left- Handad,Gay,Jewish Congressman, Massachusetts:University Press
18- Jonson,Suzan,2010,The Cost's of Deficit, New York:Syracuse University Press
19- http://www.reuters.com/article/2011
20- Lares,Klaus,2010,Obama and Europe,American Institute for Contemporary Studies.No.3, Vol.16
* شورای امنیت سازمان ملل مجری سیاست‌های پنج عضو اثرگذار آن آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین است. البته روسیه و چین معمولا در مسایل و مناقشات بین‌المللی تابع سیاست‌های آمریکا هستند و بیشتر مراقبند تا به منافع آنها ضرری وارد نشود
* استفاده قذافی از جنگ‌افزارهای ارتش برای مقابله با مخالفین و نیز اقدام ناتو در بمباران‌های هدفمند پایگاههای ارتش، حرکت مسالمت‌آمیز اعتراضات مردم را به سرعت تبدیل به یک جنگ مسلحانه از سوی حکومت و مخالفان داخلی کرد و مفهوم مشروعیت حکومت و قدرت آن را به چالش کشید
* جوانی 22 ساله به نام سند الصادق العریبی، دیکتاتور لیبی را در محله الخضرا شهر سیرت به همراه چند نفر در حال فرار یافته و دستگیر کرد. در اختلاف بین نیروهای گردان‌های بنغازی و مصراته که هر کدام می‌خواستند وی را به شهر خود ببرند، قذافی با شلیک کلت العریبی کشته شد