این مقاله با در دیدداشتِ چارچوبی نظری، تلاش دارد به این پرسش ها بپردازد:
یک . ساختار اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا چگونه است؟و بر چه اساسی شکل گرفته است؟
دو . این موسسات چگونه تامین مالی شده و ازچه راهی موضوع تحقیق و پژوهش خود را بدست می آورند؟
سه . جایگاه اتاق های فکر در برخورد با پدیده ای به نام انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران چگونه است؟ و چه راه حل هایی را برای آن پیشنهاد می کنند؟
1. چکیده
شیوه ی به دست گرفتن و حفظ قدرت در دولت ها یکی از کلیدی ترین مباحث در عرصه ی سیاست می باشد. در عصر تکنولوژی و ارتباطات که جامعه لحظه به لحظه پیچیده تر از قبل می شود، تصمیم سازی و تصمیم گیری نمی تواند به راحتی گذشته انجام شود. تصمیم سازی و تصمیم گیری نیاز به بخش های تخصصی دارد. تصمیم پردازان باید با تلاش در این بخش های تخصصی بتوانند تولید تصمیم کنند واین تصمیم ها را در اختیار مدیران اجرایی دولتی و غیر دولتی قرار دهند.
بدین منظور موسساتی برای تحقق این آرمان ها در سرتاسر جهان شکل گرفتند و هر کشوری با توجه به توان و ظرفیت خود ، موجبات به پدید آمدن این موسسات را سبب شد. در این بین، کشورهایی که با چالش ها و تلاش های بیشتری در عرصه ملی و بین المللی مواجه بودند با سرعت فزون تری در این زمینه پیشرفت کردند که از جمله آن کشورها می توان به ایالات متحده آمریکا اشاره کرد که با بیشترین تعداد و بالاترین کیفیتِ این گونه موسسات، در صدر کشورهای جهان قرار دارد.
این مقاله با در دیدداشتِ آنچه بیان شد، تلاش دارد به این پرسش ها بپردازد:
یک . ساختار اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا چگونه است؟و بر چه اساسی شکل گرفته است؟
دو . این موسسات چگونه تامین مالی شده و ازچه راهی موضوع تحقیق و پژوهش خود را بدست می آورند؟
سه . جایگاه اتاق های فکر در برخورد با پدیده ای به نام انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران چگونه است؟ و چه راه حل هایی را برای آن پیشنهاد می کنند؟
2. مقدمه
در سده های اخیر و بالاخص ده های اخیر ،در بین کشورهای جهان، ایالات متحده آمریکا با بیشترین فعالیت ها در جنبه های سیاسی و اقتصادی مطرح گردیده است ، پس از پایان جنگ سرد و معرفی چهره جدید ایالات متحده بعنوان کشوری «هژمون»، به طور رسمی و غیر رسمی، ایالات متحده آمریکا به همراه متحدانش در بیشتر منازعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جهان که به نوعی با منافع ایالات متحده آمریکا در ارتباط بود، وارد میدان شد.
درگیری این کشور با طیف گسترده ای از رخداد های بین المللی نیاز به برنامه سازی و برنامه ریزی مدون و دقیقی داشت که اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا موجبات آن را پدید آورده اند.
به طور کلی این موسسات، با تقسیم بندی هایی براساسِ نیازِ ایالات متحده آمریکا به مسائل مختلف شکل گرفتند و همانند کمیسیون های تخصصی به فعالیت های تعریف شده خود، در حوزه های معین، پرداختند.
وجود بیشترین تعداد اتاق های فکر در ایالات متحده به خودی خود بیانگر این موضوع است که این کشور نسبت به سایرین بیشترین دغدغه و درگیری را دارا می باشد.
ولی آیا هدف این فعالیت ها حفظ منافع ملی ایالات متحده است؟ آیا تصمیم سازی در این اتاق های فکر ، طرحی از پیش تعیین شده است ؟ آیا خروجی تحقیقات، منافع مردم را درپی دارد و یا منافع اقلیت را پشتیبانی می کند ؟
این در حالی است که در بین کشورهای جنوبیِ آسیای مرکزی، با کشوری مواجه می شویم که ایالات متحده آمریکا بیشترین تنش را با آن دارد. از سال 1357 ،آمریکا یکی از مهمترین متحدانش را در منطقه آسیای مرکزی با روی کار آمدن «جمهوری اسلامی ایران» از دست داد و از آن زمان تاکنون سعی دارد با برنامه ریزی های متنوع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، خلاء بوجود آمده را پر کند. از هیمن رو ، اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا همواره به مسائل روز جمهوری اسلامی ایران علاقمند وحساس بوده اند و اتقافات سیاسی این کشور را با دقت و حساسیت پیگیری و در پی ارائه ی راه حل هایی برای مهار و یا حتی سرنگونی آن هستند. در بخش انتهایی مقاله بطور مفصل به بررسی تفکرات و راهکارهای اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا در رابطه با ایران خواهیم پرداخت.
3. مبانی مفهومی و نظری
تبعین واژه «اتاق فکر» یکی از مواردی است که محققین برای ترجمه و رساندن مفهوم آن با مشکلاتی مواجه هستند. این عبارت که از دو کلمه انگلیسی Think و Tank گرفته شده است در بین محققین ، به طور کلی اینگونه استنباط می گردد :
« تشکلاتِ ساختاریافته ای است که بصورت رسمی و غیر رسمی، دولتی و غیر دولتی به منظور یافتن راه حلی برای مسائل ملی و فراملی از متخصصین وپژوهشگران بهره می برد »
موسسه «اتاق فکر و جامعه مدنی» (مرتبط به دانشگاه پنسیلوانیا) این گونه خود را تعریف می کند: «کمک به زدن پلی بر فضای خالی بین دانش و سیاست» (1)
از منظر پروفسور «دونالد اَ بِلسون» این مراکز به عنوان گروه یا موسسه ای که برای انجام تحقیقات عمیق و حل مشکلات ، بویژه در زمینه های فناورانه ، استراتژی اجتماعی و سیاسی یا امور نظامی ، سازمان دهی شده اند ، همچنین در تعریفی دیگر او این موسسات را « اتاق های فکر، شامل گروهی یا افرادی متعهد به انجام تحقیقاتِ با کیفیت و سطح بالا در خصوص شماری از موضوعات مختلف» می داند.(2)
تعریف دیگری از حوزه سیاسی ، « اتاق فکر، موسسه ای است که در آن محققان به انجام تحقیق در حوزه سیاست عمومی می پردازند، اتاق های فکر از طریق انتشاراتِ خود، برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل سیاسی و برای تاثیرگذاری بر حکومت و جهت اقدام در مسائلی که از اهمیت ملی برخوردارند ، فعالیت می کنند».(3)
در نگاه «دایِن استیو» موسسات سیاسی که اغلب توسط روزنامه نگاران «اتاق فکر» نامیده می شوند ، سازمانی هستند که به انجام تحقیقاتی در زمینه دفاعی ، سیاست اجتماعی، استراتژی سیاسی ، اقتصادی ، نظامی فن آوری و فرهنگی مبادرت دارند. که اکثرا غیر دولتی بوده و توسط برخی از کشورها مانند ایالات متحده آمریکا و یا کانادا از معافیت مالیاتی برخوردارند و سایرین ، از حمایت دولتی برخوردار اند.(4) « فرهنگ میراث آمریکا » ، اتاق قکر را این گونه تعریف می کند «گروه یا موسسه ای که برای انجام پژوهش های قوی و حل مساله ، به خصوص در حوزه های فن آوری و استراتژی سیاسی تاسیس شده است». (5)
مطابق تعریف « فرهنگ لغات انگلیسی آکسفورد» ، اتاق فکر عبارتند از «موسسه تحقیقاتی متصل به گروهی از نخبگان است که به ارائه مشاوره و ایده پردازی برای مسائل ملی ، تجاری ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی می پردازد»(6). هم چنین این عبارت به «گروهی بین رشته ای از مشاوران متخصص نیز اطلاق می گردد»(7)
اتاق های فکر به مثابه کانونی برای بروز وظهور خلاقیت وتولید وپرورش ایده ها، دارای کارکردهای فراوانی هستند.ماهیت این مراکز به گونه ای است که آنها می توانند در حوزه های مختلف از جمله « نظامی » نقش آفرینی داشته باشند.(8)
بنابر این توجه به این نکته الزامی است که لزوما این موسسات در حوزه سیاست فعالیت نمی کنند و دایره تحقیقشان بسیار گسترده و تخصصی است و تمامی حوزه های مربوط به زندگی از جمله اقتصاد، اجتماع، فرهنگ، حقوق و ... که می تواند از موارد درگیری یک دولت باشد، در حوزه بررسی و تحقیق این موسسات قرار می گیرند.
در این مقاله ما ، موسساتی را بررسی خواهیم کرد که کارکردی سیاسی چه در حوزه ملی و چه فراملی دارند.
4. چهارچوب نظری
در بخش اول مقاله که به «شبکه های هدایتگر نامرئیِ» اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا و ساختارهای مالی و تحقیقی آن پرداخته می شود از تئوری «نخبه گرایی»3 ویلیام .ج. دامهوف استفاده می شود .در این تئوری او « به جای یک گروه مردمی ، سرمایه داری در طبقه نخبگان سیاسی را که از طریق قدرت و نفوذ ، عامل هدایت، شکل گیری و مدیریت می شوند » بررسی می کند.
او با استفاده از مدلی خاص، به صورت تجربی وجود یک ساختارِ قدرتِ نخبه ای محور را ، در ایالات متحده آمرکا ثابت کرده است. (9)
در بخش دوم که به بررسی مسائل جمهوری اسلامی ایران و برخورد موسسات تحقیقاتی ایالات متحده آمریکا با آن خواهیم پرداخت از روش تحقیق « توصیفی- مطالعه موردی» استفاده خواهد شد.
5. اتاق های فکر : تاریخچه
با توجه به تمرکز مقاله ، بر سازوکار موجودِ اتاق های فکرِ ایالات متحده آمریکا ، بطور مشخص ، تاریخچه این موسسات با محوریت این کشور بررسی خواهد شد.
واژه « اتاق فکر» برای اولین بار ، توسط آمریکایی ها در دهه 1920 مطرح و به مرور در ادبیات علوم سیاسی و مدیریتی وارد گردید.در قرن بیستم موسساتی غیر وابسته،در قالب سیاست عمومی ، برای ایالات متحده امریکا و تعداد محدودی ازکشورها، مانند کانادا، بریتانیا و اروپای غربی برای انجام تحقیقات و ارائه مشاوره در خصوص سیاست عمومی پدید آمد، گرچه اتاق های فکری در ژاپن وجود داشت ولی فاقد استقلال بود و نزدیکی قابل توجهی به وزارت خانه های دولتی و شرکت های بزرگ داشت. گسترش اصلی و جدی اتاق های فکر از دهه 1980م به عنوان نتیجه جهانی شدن، شیوع پیدا کرد. بخصوص پس از پایان جنگ سرد، که جهان شاهد ظهور مشکلات فراملی بود؛ دو سوم ، از کل اتاق های فکر حال حاضر، پس از سال 1970م و بیش از نیمی از آن از سال 1980 شروع به کار کردند. اثر جهانی شدن در تکثیر اتاق های فکر در مناطقی مانند آفریقا، شرق اروپا و بخش هایی از آسیای جنوب شرقی آشکارا مشهود بود، که در نهایت جامعه بین الملل به ایجاد سازمان های مستقلِ تحقیقاتی سیاست عمومی مبادرت ورزید، بسیاری از این موسسات در طول جنگ سرد به منظور مطالعات امنیتی و تمرکز بر سیاست خارجی پدید آمدند.(10). این موسسات بطور اخص در آمریکا و بریتانیا شروع به کار کردند. از دهه 1930 به بعد و هم زمان با رشدِ رشته روابط بین الملل شاهد شکل گیری« موسسات مطالعاتی بین المللی» (IIA) در آمریکا و بریتانیا بوده ایم ، که درگذر زمان به دیگر کشورهای اروپایی و مخصوصا کشورهای متاثر از فرهنگ «آنگلو-آمریکایی» گسترش پیدا کرد. هم چنین از دهه 1980 ، ابعاد بین المللی موسسات فکری ، متحول شد و باعث انجام پژوهش هایی در سطح بین المللی گردید.(11)
با توجه به رشد روز افزون موسسات تحقیقاتی در جهان و درک اهمیت خروجی این اتاق های فکر ، حضور این موسسات در مشرق زمین به آهستگی دلیل بودن گرفت. با نگاهی به موسسات شکل گرفته شده در آسیا و شمال آفریقا در می یابیم که کشورهای آسیایی از دهه 1970م به صورت جدی در زمینه تاسیس و بکارگیری کانون های فکر وارد عمل شدند.
اولین اتاق فکر حرفه ای و ساخت یافته در ایالات متحده آمریکا و.بلکه جهان ، موسسه «رند» می باشد که در سال 1947 در حوزه مسائل امنیتی و نظامی (به خصوص در خدمات دهی فکری به نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا)، تاسیس شد. این موسسه را همچنین «کانون تفکر جهان» نیز می نامند(12).
6. اتاق های فکر: طبقه بندی
در ابتدای امر، اتاق های فکر در سراسر جهان به منظور تمرکز بر مسائلی مقطعی و محدود به مکان و زمان شکل گرفتند ولی دراثر گذر زمان و اهمیت مطالعات این مراکز، شاهد ورود آنها در مسائل خرد و کلان ملی و فراملی بوده ایم که دامنه مطالعاتی آن ها را بیش از پیش گسترده کرد. به طور کلی کانون های فکر را می توان هم از جنبه های کمی، مانند سابقه کاری، حجم پژوهش ها، میزان بودجه، محل کار و... و هم از نظر جنبه های کیفی مانند نوع رابطه مراکز با سازمان ها، مورد استفاده واقع شدن خروجیِ پژوهش ها و... مورد مداقه قرار داد. برمبنای طبقه بندی «ویور» سه نوع اتاق فکر در ایالات متحده آمریکا وجود دارد:
- دانشگاه های بدون دانشجو،
- سازمان های مشاوره ای و
- سازمان های تحقیقاتی.
« مک گان» از هفت نوع اتاق فکر نام می برد :
- آکادمی تخصصی،
- سازمان های مشاوره ای،
- آژانس ادبی،
- موسسات انتشاراتی،
- موسسات دولتی،
- اکادمی دولتی و
- موسسات مالی.
وجه تمایز این اتاق های فکر از یکدیگر ، اولویت های کاری آن ها می باشد. موسسه «اقتصاد ملی» وموسسه «بروکینگز» به ترتیب 93% و 66% بودجه خود را به امور پژوهشی اختصاص می دهند، درحالی که «هریتیج» 14.3% بودجه خود را در امور تحقیقاتی هزینه می کند. در نتیجه برخی صرفا به عنوان مراکز تحقیقاتی شناخته می شوند و بعضی دیگر ، نقش های متفاوتی را در سیاست گذاری می پذیرند.(13)
در دیدگاهی دیگر، این اتاق ها، براساس ماموریت و شرح خدمات و فعالیت ها در حوزه های زیر قرار می دهند:
- سیاسی ( سیاست ویژه - مشاوره - وکیل مدافع سیاسی )
- اقتصادی ( اقتصاد ویژه - اقتصاد دان - موسسه پژوه و مشاوره مسائل اقتصادی و مالی )
- اجتماعی ( جامعه شناس - روان شناس - فرهنگ پژوه - جامعه پژوه )
- امنیتی نظامی ( استراتژیک - برنامه ریزی - مشاوره امور دفاعی و اطلاعاتی )
- صنعت فنآوری ( پژوهشگر و مشاور مسائل صنعتی و فناورانه )
- آینده ( سناریو پرداز - آینده پژوه - استراتژیک )
هم چنین بر مبنای شاخص «حوزه و گستره ی عملکرد» می توان کانون های فکر را تقسیم بندی و در محدوده های زیر قرار داد:
- ملی ( متمرکز بر مسائل ، مشکلات ، دغدغه ها ، برنامه ها و سیاست های کشور )
- منطقه ای ( متمرکز بر مسائل سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی کشور های منطقه )
- جهانی ( متمرکز بر مسائل ، دغدغه ها و فرصت های بین المللی )
- و به لحاظ شاخص «وابستگی و روابط سازمانی» نیز می توان اینگونه تقسیم بندی کرد:
- مستقل ( شرکت ها و موسسات مستقل )
- وابسته ( متصل به سازمان های حکومتی و دولتی )
- سازمان های غیر دولتی ( عدم وابستگی دولتی ) (14)
یکی از شاخص هایی که در بررسی اتاق های فکر مورد درنگ واقع می گردد و نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای در ساختار تشکیلاتی و حتی تعیین خط و مشی پژوهش ها دارد، مسئله بودجه و درآمدهای تزریق شده به این موسسات می باشد که در ادامه مقاله به صورت موردی به بررسی بعضی از این خطوط بودجه ای در اتاق های فکر ایالات متحده آمریکا پرداخته می شود ، اما می توان از این زاویه نیز تقسیم بندی انجام داد:
- دسته اول موسساتی هستند که از جهت گیری علمی و دانشگاهی بالایی برخورداراند و به همین دلیل « دانشگاه های بدون دانشجو» نامیده می شود، که عمدتا بودجه این مراکز از طریق دانشگاه تامین خواهد شد
- دسته دوم ، منبع سرمایه اولیه پژوهش ها از طریق عقد قرارداد با سازمان های حکومتی تامین می شود که به این دسته از موسسات ، «سازمان های تحقیقاتی قراردادی» اطلاق می گردد.
- و در نهایت دسته ای قرار دارد که از یک گرایش مالیِ جانبدارانه یا ایدئولوژیک خوبی برخوردار هستند که دارای توان متقاعد کنندگی بالایی با تلاش برای تاثیرگذاری بر مناظرات سیاسی را دارا می باشند.این دسته ، « اتاق های فکر جانبدارنه» نامیده می شوند.(15)
--------------------------
ابن مقاله با کمک شایسته ی تشکر دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل پردیس گیلان جناب محمد علی اقبالدار نگاشته شده، و در اولین شماره ی ماهنامه فرهنگ اسلامی در خرداد 1392 به چاپ رسیده است.
نظر شما