خوش چهره:نفت عقلانیت دولت ها را زایل کرده/مردم نفتی مطالبه گر نیستند

 دومین نشست تخصصی همایش ملی ˈنفت و توسعه اقتصادیˈ شب گذشته با موضوع ˈنهادها، نفت و توسعه اقتصادیˈ در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد.

مرتضی عزتی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در این نشست، گفت: با وجود داشتن منابع طبیعی فراوان در کشور ما، متاسفانه هنوز به سطح مطلوبی از توسعه اقتصادی دست نیافته ایم که درباره علت های عدم استفاده مطلوب از منابع طبیعی در کشورهای نفتی می توان به رویکرد نهادگرایی اشاره کرد.

وی با تاکید بر این که، رویکرد نهادها در این حوزه نقشی برجسته دارد، گفت: دو موضوع مهمی که در این زمینه باید مورد بررسی قرار گیرد، نخست ساختار نهادی و دیگری ترتیبات نهادی است؛ ساختار نهادی در کشور ما به سوی حمایت از بخش تولید بویژه تولید کالا و خدماتی که ارزش افزوده قابل توجهی در اقتصاد داشته باشد نرفته است و از طرف دیگر ساختار های نهادی می تواند به ساختارهای نهادی تولید گرا، مصرف گرا و رانتی طبقه بندی شود که در کشور ما به نظر می رسد ساختار نهادی به سمت نهادهای مصرف گرا و رانتی حرکت کرده است.

عزتی اضافه کرد: در سالهای اخیر هر زمان که شکستی در درآمدهای نفتی ایجاد شده است، بخش های صنعت و کشاورزی نیز با مشکل مواجه شده اند؛ این موضوع نشان می دهد که ما نتوانسته ایم نهاد های حمایت کننده از تولید را تقویت کنیم، اما بر عکس نهادهای مصرف گرا و رانت جو ثبات و پایداری دارند؛ بنا بر این در بحث نهادی باید بررسی کنیم که چرا در کشور ما چنین اتفاقی افتاده و چگونه می توان ساختارها و ترتیبات نهادی را در مسیر حمایت از تولید اصلاح کرد؟

محمود تولایی رئیس سازمان بسیج علمی در ادامه این نشست با مطرح کردن این سوال که چه راه کارهایی برای نجات اقتصاد ایران از وابستگی به نفت وجود دارد؟ گفت: ما در حال حاضر دارای بالاترین ذخایر نفت و گاز در دنیا هستیم، اما از نظر شاخص وضعیت فضای کسب و کار در رتبه 152 دنیا و در بین 65 کشور منطقه در رتبه 62 قرار داریم.

وی اضافه کرد: در حالی که می توان حدود 2500 ماده از نفت تولید کرد، در حال حاضر تنها تولید 100 کالا در کشور اتفاق می افتد که برای مرتفع کردن این مشکلات باید برنامه ریزی هایی دقیق و راهکارهای عملیاتی تدوین کنیم.

محمد خوش چهره عضو هیئت علمی دانشگاه تهران نیز از دیگر اساتید حاضر در این نشست بود که در سخنان خود، گفت: ابتدا باید تعریف دقیقی از مفهوم توسعه داشته باشیم، چرا که درک صحیح از مفهوم توسعه پیش شرط اینگونه مباحث است؛ توسعه اقتصادی واژه ای پیچیده است و بهتر است بجای توسعه اقتصادی از عبارت توسعه ملی استفاده کنیم، چرا که توسعه ملی ابعاد مختلف توسعه را در خود دارد.

وی با اشاره به این که، توسعه را می توان به عنوان فرایند رسیدن به وضعیت مطلوب تعریف کرد، گفت: حال سوال اینجاست که وضعیت مطلوب چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ در اینجا نگرش ها و جهان بینی های مختلف می تواند به نتایج مختلفی در مورد وضعیت مطلوب منجر شود.

خوش چهره با تاکید بر این که، در موضوع نهادها، مهمترین نهاد، دولت است، گفت: در نظام سرمایه داری بازار مهمترین نهاد است که در کنار این دو نهاد، نهاد جامعه مدنی نیز مطرح است؛ حال باید رابطه نهاد دولت و نفت را بررسی کنیم تا بتوان اثرات آن بر فرایند توسعه را شناسایی کنیم.

وی اظهار کرد: در مورد نحوه استفاده از نفت باید گفت که بعد از جنگ تمام دولت ها کارکرد مشابهی در مواجهه با درآمدهای نفتی داشته اند؛ در حوزه اقتصادی همه دولت ها وابستگی شدیدی به درآمدهای نفتی داشته اند، به طوری که در طول سال های اخیر این وابستگی افزایش یافته است. 

به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه تهران، وابستگی بالا به نفت منجر به وابستگی به واردات می شود و همان طور که دیده می شود واردات کالاهای مصرفی به شدت در حال افزایش است؛ از طرف دیگر درآمدهای نفتی خود ریشه بروز بسیاری از فسادهای اقتصادی می باشند که هر چه درآمد و وابستگی به نفت بیشتر باشد سطح فساد اقتصادی نیز بیشتر می شود.

به گفته خوش چهره، وابستگی دولت به نفت باعث شده است که در کارکردهای اصلی دولت انحرافاتی ایجاد شود؛ در کشورهایی که درآمد دولت عمدتا از درآمدهای مالیاتی است عقلانیت در سیاست گذاری ها وجود دارد، اما در کشور ما که دولت وابسته به درآمد های نفتی است به تصمیمات و سیاست گذاری های عقلایی توجه جدی نمی شود و بنا بر این نفت باعث می شود که نهاد دولت از عقلانیت فاصله گیرد و به سمت تصمیمات سطحی حرکت کند.

وی ادامه داد: در کشورهای وابسته به نفت مردم مطالبه گر نیستند و از طرفی دولت ها نیز پاسخگو نمی باشند چون مالیات نقش اصلی در سبد بودجه دولت ندارد؛ بنا بر این در یک بررسی تاریخی باید ببینیم که نفت چه آسیب هایی را بر اقتصاد داشته است؛ به عنوان نمونه نفت باعث شده است که دولت از نظارت، کنترل و هدایت به سمت تصدی گری و مالکیت حرکت کند.

الیاس نادران عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و نماینده مجلس شورای اسلامی نیز در این نشست گفت: در 100 سال گذشته در کشور ما همواره نفت بیشترین سهم را در نهادسازی داشته است و در واقع در شکل گیری نهادها، نفت دارای بیشترین اثر بوده است.

وی ادامه داد: اتکای به درآمدهای سهل الوصول نفت باعث شده است که اقتصادی وابسته به نفت شکل گیرد که اولین عارضه نهادهای برآمده از اقتصاد نفتی، فاصله گرفتن نهادهای مسئول از پاسخ گویی است. 

به گفته نادران، اقتصاد نفتی باعث می شود که حتی بازار و نهادهای مدنی در جامعه نیز تحت تاثیر قرار گیرند؛ چرا که در کنار رانت درآمدی نفت دیگر رانت های سیاسی و اطلاعاتی شکل می گیرد و بقیه نهادها هم به دنبال رانت می روند.

این نماینده مجلس اضافه کرد: راهکار برون رفت از شرایط اقتصاد متکی بر نفت آن است که روبط بین نهادهای رانتی و وابسته به نفت اصلاح شود که این اصلاح رابطه نیز جز با کارهای علمی و پژوهشی و بکارگیری ابزارهای فنی مورد نیاز انجام نمی شود.
3131