زندگی پایدار بر اساس توسعه علمی

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل‌متحد (یونسکو) در سال2001، 10نوامبر (19آبان‌) را به‌عنوان روز جهانی «علم در خدمت صلح و توسعه» اعلام کرده است. از آن سال، 10نوامبر در همه کشورهای جهان و از جمله کشور ما، برنامه‌های مختلفی در جهت توسعه ارتباطات علمی برگزار می‌شود. در پی برگزاری کنفرانس جهانی علم (به‌طور مشترک توسط یونسکو و شورای جهانی علم) در بوداپست مجارستان در سال1999 و بر پایه دو سند «اعلامیه جهانی علم و استفاده از دانش علمی» و «برنامه علمی/چارچوب عملیاتی: علم در قرن بیست‌ویکم»، این روز به‌عنوان روز جهانی علم انتخاب شد و یونسکو پیشنهاد کرد هرساله مراسمی به این مناسبت برگزار شود. این برنامه طی 14سال از برگزاری اولیه آن، فرصتی برای برگزاری برنامه‌های مختلف (از جمله روز و هفته‌های درهای باز مراکز علمی و پژوهشی، کارگاه‌های تخصصی، برنامه‌های ویژه در موزه‌های علوم، برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های علمی) برای توسعه و تقویت رابطه علم و دانشمندان و جامعه و ترویج علم بوده است. برنامه‌های ویژه‌ای که در سال‌های گذشته برای چنین روزی در نظر گرفته شد، عبارتند از نجوم (سال2009)، علم در خدمت نزدیکی مردم و فرهنگ (2010) و جامعه پایدار از نظر زیست‌محیطی (سال2011). زمینه امسال روز جهانی علم نیز «آموزش کیفی علم: تضمین آینده پایدار برای همه» است.
بر اساس گزارش برنامه توسعه ملل‌متحد (UNDP)، پایدارترین وضع توسعه با بالاترین درجه در شاخص توسعه انسانی (در سال2014)، برای سومین سال پی‌درپی در کشور فنلاند گزارش می‌شود که بهترین وضع از نظر شاخص سعادتمندی (رفاه) را نیز در میان کشورهای دنیا (بر اساس گزارش موسسه لگاتوم در سال2014) دارد. با نگاهی به نقشه جهان درمی‌یابیم در جاهایی که کمترین بهره را از توسعه پایدار داشته‌اند، بیشترین منازعات، تندروی، جنگ و چالش‌های پایه بشری نظیر بیماری‌های همه‌گیر (ایدز و ابولا) همچنان وجود دارد. نماد جنگ فاجعه‌بار و امروزین چنین وضعی متاسفانه در عراق و سوریه قابل مشاهده است. در جدول شاخص توسعه انسانی ملل متحد، کشور هائیتی (از آسیب‌پذیرترین کشورهای دنیا در پنج‌سال گذشته در مقابل سوانح طبیعی مانند زلزله 2010 و توفان 2012 سندی) در رده168 و افغانستان (کشوری که بیش از سه‌دهه جنگ و ناآرامی و ناامنی را تجربه کرده است) در رتبه169 قرار دارد و 18کشور بعدی، یکسره کشورهای آفریقایی هستند که اکثرا در معرض درگیری و نزاع‌های داخلی و بین‌المللی و جنگ و بیماری‌های همه‌گیر (ایدز و اخیرا ابولا) بوده‌اند، کشورهایی مانند جیبوتی، مالی، جمهوری‌آفریقای‌مرکزی و سیرالئون.
نکته‌ای که در شاخص توسعه انسانی در سال2014 مورد توجه ویژه قرار گرفته، توسعه انسانی پایدار، بر پایه کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری ساختمان‌ها است. همچنین اگر درآمد روزانه مدنظر قرار گیرد، حدود 1.2میلیارد نفر با درآمدی کمتر از 1.25دلار در روز زندگی می‌کنند. ولی اگر شاخص گزارش‌های چندمعیاره برنامه عمران ملل‌متحد (UNDP) مدنظر قرار گیرد، در سال2014 حدود 1.5میلیارد انسان (حدود 22درصد از جمعیت کنونی جهان)، زیر خط فقر مطلق از نظر آموزش، بهداشت و استانداردهای زندگی، ساکن 91کشور در حال توسعه هستند. بسیاری از این مردم هم در معرض آسیب‌پذیری بالای فیزیکی (ساختمان‌ها) و هم آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی (در زندگی روزمره) هستند. کشور ما در جدول شاخص توسعه انسانی سازمان‌ملل‌متحد در جایگاه75 (از 187کشور رده‌بندی‌شده) و در رده‌بندی شاخص سعادتمندی در سال2014 در جایگاه107 از 142کشور رده‌بندی‌شده، قرار گرفته است. بدیهی است که جایگاه موجود به هیچ عنوان مطلوب نیست و یکی از راه‌هایی که به بهبود وضعیت کشور ما کمک می‌کند، توسعه و ترویج علم در کشور است. البته این سوال همواره مطرح بوده و هست که دانشمندان واقعا چقدر می‌توانند یا نیازمندند که در زمینه ترویج علم فعالیت کنند؟ پاسخ‌های فوری به چنین پرسشی را شاید بتوان چنین دسته‌بندی کرد: اول آنکه دانشمندان برای توسعه و زمینه‌سازی برای فعالیت‌های خود (به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه) بهتر است در زمینه ارتباطات علمی مشارکت کنند، دوم آنکه جامعه‌ای که در آن تفکر علمی توسعه یابد، جامعه‌ای بهتر برای همه (از جمله دانشمندان ساکن همان جامعه) است. سوم آنکه برخی از دانشمندان، عملا نمی‌توانند یا مایل نیستند در این زمینه کار کنند ولی برخی هم با علاقه، چنین موضوعی را دنبال می‌کنند. خوب است اگر برای فعالیت این‌دسته از علاقه‌مندان، کمکی فراهم نمی‌شود، حداقل مانع‌تراشی نشود و چهارم آنکه ترویج علم به خودی‌خود، کاری تخصصی و حرفه‌ای است و به توان و کارآیی خاصی (و البته دوجانبه: هم در زمینه کار تخصصی و هم در زمینه برقراری ارتباط و به‌کارگیری زبان عمومی و همه‌فهم برای انتقال مطالب پیچیده علمی) نیاز دارد و لازم است تا در هر حوزه تخصصی علمی، دانشمندانی با تسلط در زمینه‌های گوناگون ترویج علم، در جامعه وجود داشته باشند یا پرورش یابند. از دوسال قبل، انجمن ترویج علم ایران، برگزاری هفته‌ای به نام هفته ترویج علم را در مناسبت روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه تدارک دید و مراسم اعطای جایزه(های) ترویج علم که طی سال‌های گذشته در زمان‌های مختلف اهدا می‌شد، به طور متمرکز به روزی در همین هفته منتقل شد. در سال‌جاری، سومین هفته ترویج علم، همزمان با روز جهانی علم برای صلح و توسعه در کشور ما برگزار می‌شود. برگزاری مناسبت‌هایی مانند هفته ترویج علم -یا هفته علم- به صورت یک مناسبت تقویمی و یک‌بار در سال، البته نه هدف ترویج علم است و نه نمایانگر تمامی فعالیت‌های مرتبط با آن، ولی واقعیت آن است که داشتن چنین مناسبتی در تقویم سالانه، برای جمع‌بندی و گزارش‌دادن برخی از فعالیت‌های این انجمن، زمانی بسیار مهم محسوب می‌شود چراکه انگیزه‌های فراوانی را برای فعالیت روبه‌جلو در این زمینه در کشور ایجاد می‌کند. از طرفی برخی از افراد و گروه‌های فعال، امکان و فرصت معرفی می‌یابند و از سوی دیگر، امکان تشویق برخی برگزیدگان در این زمینه فراهم و در نهایت فرصت ارتباط بیشتری بین مروجان علم، دانشمندان و مردم برقرار می‌شود.