دلیل اصرار بانک مرکزی بر راه اندازی سریع تر چکاوک چه بود؟/ پاتک به اضافه برداشت بانک ها با مدیریت چک

مریم یعقوبی:

چکاوک پرنده خوش صدایی است با پر و پال رگه رگه به رنگ قهوه ای که اغلب هنگام پرواز آواز می خواند. با این توصیف بیراه نیست اگر تصور کنیم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران با انتخاب نام چکاوک برای سامانه ای که قرار است تبادل فیزیکی چک را منسوخ کند و به انتقال چک سرعت و سهولت ببخشد، سعی کرده است دو مؤلفه سرعت بیشتر و خدمت با کیفیت تر را به مشتریان بانک ها القاء کند.

سؤال اما اینجا است که آیا کیفیت ارائه خدمت توسط چکاوک اکنون در سطحی قرار دارد که توان چنین القائی را داشته باشد؟

پاسخ این پرسش دست کم از زبان مشتریان و متصدیان شعب بانک ها کاملا منفی است. با مراجعه ای گذرا به شعب بانک های دولتی و خصوصی ، به ویژه در نقاط تجاری شهر بخوبی می توان مشاهده کرد که با گذشت بیش از دو روز از عملیاتی شدن سامانه چکاوک در تهران هنوز عملیات انتقال چک با مشکلات فراوانی مواجه است.

یکی از مشتریان بانک در شعبه یک بانک بزرگ خصوصی شده که اتفاقا ادعاهای فراوانی نیز مبنی بر پیشتازی در خدمات الکترونیکی دارد و با تبلیغاتی پیچیده و به ظاهر خلاقانه نیز به دنبال القای این پیشتازی است، به خبرنگار خبرآنلاین گفت: «مسئولان در اخبار صدا و سیما و روزنامه ها وعده داده بودند که با راه افتادن چکاوک زمان پاس شدن چک ها کم شود ولی چیزی که ما عملا در این دو هفته می بینیم طولانی تر شدن این زمان حتی نسبت به زمانی است که چک ها کلر می شد».

مشتری دیگری در یکی از شعبات یک بانک بزرگ دولتی در حالی با عصبانیت سراغ وضعیت چکی را که پنج روز قبل به حساب خوابانده بود، از متصدی باجه می گرفت، گفت: « قبلا چک های من نهایتا دو تا سه روزه تعیین تکلیف می شد اما با راه انداختن این سیستم نمی دونم چی چی، پنج روز است که نی توانند به من بگویند بالاخره چکی که به حساب خوابانده ام، پاس شده یا نه؟»

شعب هنوز تجهیز نشده اند

شرایط برای کارمندان شعبات و سرپرستی های بانک ها نیز چندان خوب نیست؛ کافی است این شب ها با دقت بیشتری به داخل شعبات بانک ها نگاه کنید تا کارمندانی را ببینید که تا پاسی از شب مشغول کلنجار رفتن با سامانه چکاوک هستند تا چک های دریافتی را اسکن و ارسال کنند.

کارمند شعبه یکی از بانک های خصوصی نزدیک بازار تهران، در پاسخ به سؤال خبرنگار ما که از علت این همه تأخیر در انتقال چک ها سؤال کرد، گفت: « یکی از مشکلات اصلی نبود اسکنر مناسب این طرح در شعبات است. در حال حاضر باید با همین اسکنرهایی که برای امضا از آن ها استفاده می شود چکها را هم اسکن کرد. این اسکنرها هم به سیستم چکاوک وصل نیست بنا بر این باید اسکن چکها را با فلش مموری به سیستم چکاوک انتقال بدهیم که خوب بسیار زمانبر و دشوار است».

رئیس شعبه پر ازدحام یکی از بانک های تخصصی در غرب تهران هم درباره مشکلات فعلی چکاوک گفت: « مشکلات زمانی بیشتر نمایان می شود که در روزهای سررسید، تعداد چک های سایر بانک ها و قبولی دادن چک هایی که عهده ماست به شدت افزایش می یابد. ما معمولا چهار تا پنج روز در ماه پیک تبادل چک داریم؛ اوائل، نیمه و اواخر ماه و همچنین روزهای شنبه هر هفته. در این روزها با توجه به آموزش ناقص و فرمالیته ای که به کارکنان صف در بانک ها داده شده است با مشکلات زیادی روبرو می شویم».

بررسی های خبرنگار ما از بانک های مختلف نشان می دهد، با وجود اینکه بانک مرکزی در دوره اجرای آزمایشی سامانه چکاوک در برخی استان ها و سپس تعمیم این سامانه به تمامی استان ها به غیر از تهران، تذکرات لازم را به بانک ها برای تهیه سخت افزارهای لازم مانند اسکنر و... همچنین آموزش کارکنان شعب برای استفاده از این سامانه را داده است، تعلل برخی بانک ها در ایجاد آمادگی های لازم، اکنون با پیاده سازی سامانه در تهران، مشکلات فراوانی را بوجود آورده است.

ظاهرا برخی بانک ها که اتفاقا از جمله بانک های بزرگ خصوصی شده هستند، بتازگی اسکنرهای مخصوص را برای شعب خود تهیه کرده اند ولی هنوز هم این اسکنرها  به طور کامل در تمامی شعب نصب نشده است!

دلیل عجله بانک مرکزی چه بود؟

کارشناسان بانک مرکزی پیش از پیاده سازی چکاوک در تهران با بررسی شرایط و میزان آمادگی بانک ها، هشدارهای لازم را به تصمیم گیرندگان در این بانک ها داده و تأخیر در اجرای چکاوک را گریزناپذیر دانسته بودند. با این حال اما ظاهرا به دو دلیل مسئولان بانک مرکزی اصرار داشته اند که چکاوک را  به هر صورت و قیمتی پیش از پایان سال به صورت کامل پیاده کنند؛ حضور رئیس جمهوری در بانک مرکزی برای شرکت در مجمع بانک، علاقه زیاد مسئولان بانک مرکزی به معرفی سامانه چکاوک و اعلام خبر آغاز بکار رسمی آن، دلیل نخست تعجیل برشمرده می شود.

دلیل دوم اما بسیار مهم تر است. شنیده های جسته و گریخته از شبکه بانکی حاکی است، اضافه برداشت بانک ها طی ماه های اخیر از منابع بانک مرکزی به شدت افزایش یافته است و مهم تر اینکه پیش بینی می شود این اضافه برداشت ها در سال آینده رشد چشمگیری پیدا کند. نشانه های این اتفاق را می توان بروشنی در سخنان اخیر قائم مقام بانک مرکزی که در دومین روز از کنفرانس اقتصاد ایران ابراز داشت، مشاهده کرد. اکبر کمیجانی گفت: « براساس بررسی ها نسبت ذخایر اضافی به کل سپرده ها نشان می دهد از روند کاهشی برخوردار بوده و در هشت ماهه امسال حدود 42 درصد کاهش یافته است. این در حالی است که نه تنها بدهی بانک ها نسبت به دوره قبل افزایش یافته، بلکه نسبت ذخایر اضافی و مازاد آنها کاهش داشته و حتی نسبت به اضافه برداشت هم حرکت کرده است».

از آنجایی که صدور چک های بین بانکی یکی از منافذ بانک ها برای اضافه برداشت از بانک مرکزی و توجیه آن بحساب می آید و چکاوک می تواند این منفذ را مسدود کند، ظاهرا مهم ترین دلیل بانک مرکزی برای پیگیری مصرانه اجرای هرچه زودتر چکاوک جلوگیری از اضافه برداشت های بانک ها در سال آینده است.

چکاوک چگونه جلوی اضافه برداشت بانک ها را می گیرد؟

در یک نظام مدیریتی جامع برای کنترل بازار پول کشور باید تمامی مسیرهای اضافه برداشت از حساب بانک مرکزی مسدود و در اختیار بانک مرکزی باشد. از آنجایی که یکی از این مسیرها، «پرداخت بین بانکی» است، بانک های مرکزی در دنیا به شیوه های مختلفی این مسیر را نیز مدیریت و کنترل می کنند.

سامانه چکاوک هم در کشور ما با همین هدف طراحی و درحال پیاده سازی است. این سامانه در واقع با متمرکز ساختن و قابل رصد کردن فرایند صدور چک بین بانکی، کنترل منابع در دسترس بانک ها و .... این امکان را برای بانک مرکزی فراهم می آورد که احتمال اضافه برداشت از منابع بانک مرکزی از مسیر چک های بین بانکی به حداقل ممکن برسد.

زمانی که چکی به صورت بین بانکی به حساب منظور می شود، سامانه ابتدا کنترل می کند که بانک مقصد موجودی برای پرداخت دارد یا خیر. در صورتی که مبلغ چک بالا باشد و تعهدات زیادی ایجاد کند و بانک قدرت کافی برای پرداخت نداشته باشد، چک مسدود و اعلام می شود که مبلغ چک باید از بانک صادر کننده دریافت شود.

در چنین وضعیتی بانک صادرکننده چک برای عدم ایجاد نارضایتی و ارائه خدمت مناسب به مشتریان خود، تمهیدات لازم را برای تأمین منابع پرداخت چک ها فراهم می آورد تا هیچ چکی به خاطر کمبود موجودی شعب بانک مسدود نشود.

به این ترتیب بانک ها ناگزیر خواهند بود منابع خود را به گونه ای مدیریت کنند که چک های مشتریانشان را پاس کنند و اگر در این مسیر با کمبود منایع مواجه هستند، منابعی را که به هر دلیل راکد مانده است، فعال کنند چرا که با فعالیت چکاوک عملا پرداخت تعهدات چک ها به عهده خود بانک ها گذاشته می شود و برای پاس کردن این چک ها به بانک دیگر فشار نمی آید تا منجر به اضافه برداشت شود.

از طرفی با این سیستم تعهدات بین بانکی نیز از طریق بانک مرکزی مدیریت می شود و اگر بانکی برای پرداخت چک های بین بانکی موجودی نداشته باشد بانک مرکزی جلوی صدور چک های بیشتر را می گیرد.

به عبارت دیگر با اجرای کامل سامانه چکاوک امکان پاس دادن مشتری بین بانک ها از بین می رود چرا که منابع هر بانک برای پاس کردن چک های مشتریان همان بانک مشخص خواهد بود. با راه اندازی سامانه چکاوک این آخرین راه نیز مسدود شده و دیگر بانک ها امکان برداشت از منابع بانک مرکزی را نخواهند داشت.  

22339