مسعود طوفان* - طي سالهاي اخير طوفان هاي گرد و غبار در خاورميانه و علي الخصوص در صحراي عربستان و عراق اثرات زيانبار زيادي را براي كشورمان به همراه داشته است كه دامنه آن تا شهرهاي بزرگ هم كشيده شده است. هم اکنون بیش از 22 استان درگیر این بحران هستند و یکی از دلایل عمده فاجعه خشکیدگی جنگل های ارزشمند بلوط در غرب کشورمحسوب می شود؛ ریزگردها از سال 80 تا امروز مهمان ما بودهاند و در این مدت، تعداد وقوع این پدیده 15برابر بیشتر شده است.
وسعت خسارات اين پديده تنها محدود به تهديد اراضي كشاورزي و صنعتي و ... نبوده بلكه با مختل نمودن زندگي عادي شهروندان آشكارا تبدیل به يك تهديد جدي زيست محيطي شده و گاه واكنش افكار عمومي را بدنبال داشته است.
منشاء ریزگردها
بر اساس بررسی های صورت گرفته، علت وقوع پديده ريزگردها دو منشا داخلی و منطقه ای است، بخشی از علت بروز اين پديده را بايد در بزرگترين صحراي ماسه اي جهان بنام رب الخالي كه در كشورهاي عربستان سعودي، يمن و امارات متحده عربي استقرار يافته است جستجو كرد. اين بيابان كاملا عاري از پوشش گياهي بوده و طي سالهاي اخير بدليل وقوع خشكسالي هاي پياپي، پوشش گياهي اندك آن نيز از ميان رفته است، از سوی دیگر تالابهای جنوب عراق و تالاب بزرگ هورالعظیم و هورالهویزه که دردهه ۱۹۷۰ مساحت آنها به 200هزار کیلومتر مربع میرسید، براساس عکس های ماهواره ای و اعلام برنامه محیط زیست سازمان ملل (یونپ) مساحت آن در سال ۲۰۰۱میلادی به ۷درصد مساحت اولیه یعنی هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است.
بینالنهرین بهدلیل خشک شدن به یک منبع عظیم خاک رسی تبدیل شده که ذرات آن تا چند هزار متر بالا میرود و شعاع گستردهای به ابعاد 4هزار کیلومتر را دربر میگیرد، به همین ترتیب پيش از اين كانونهاي توليد گرد و غبار در عراق، پنج كانون بود كه در سالهاي اخير به 48 كانون رسيده است، ازسوی دیگر مدیریت غلط منابع آب، کنترل آب در سرشاخههای دجله و فرات توسط ترکیه، رهاشدن اراضی کشاورزی در این منطقه و سرانجام احداث بی رویه سدهای داخلی و نیز خشک کردن هوالعظیم با فشار شرکت نفت برای اکتشاف منابع نفتی تازه دست بهدست هم داده و بر معضل گردوغبار دامن زده است.
در برخی استانها نظیر یزد نیز اراضی بیابانی و کانون های حساس به فرسایش بادی منشاء داخلی ریزگردها محسوب می شوند اما به گفته کارشناسان فقط 20 درصد ریزگردها منشاء داخلی داشته و بیش از 80 درصد دارای منشاء خارج از کشور هستند.
ریزگردها و امنیت
بحران ریزگردها را می توان به مثابه تهدیدی برای امنیت زیست محیطی و ملی تلقی نمود، به گمان بسیاری از محققان در نظام بین الملل کنونی، امنیت چهره سنتی و نظامی خود را از دست داده و بعدی غیر نظامی یافته است، مخاطرات زیست محیطی و از جمله ریزگردها دیگر تنها بحران طبیعی نیستند بلکه می تواند طیفی از تبعات و بحران های امنیتی را بدنبال داشته باشد. چالش های عمده نظیر کمبود آب، انهدام محیط زیست و گسترش بیابانها، نطفه آشوب های سیاسی و اجتماعی در آینده محسوب خواهند شد، پدیده ریزگردها در بهمن ماه 93 در خوزستان منجر به چند تجمع اعتراض آمیز مقابل استانداری شد و حتی در میان برخی جریان های سیاسی به صورت تسویه حساب های سیاسی نمود یافت و در شبکه های اجتماعی رنگ و بوی عمدتا اعتراضی نسبت به ناتوانی دولت یافت، نشریه دیده بان امنیت ملی در شماره اسفند 93 خود می نویسد از این پس مسائل زیست محیطی در جریان تحولات اجتماعی و سیاسی وارد شده و این امکان را دارد که در اندازه مسائل امنیتی و سیاسی نمود یابد. در بعد خارجی نیز با وجود آنکه ایران برای حل مشکل ریزگردها نیاز به همکاری و پیگیری دولت های منطقه از جمله عراق دارد، هم اکنون این کشور درگیر جنگ داخلی است و فقدان حاکمیت دولت این کشورها بر تمام سرزمین خود به عامل ناامنی در حوزه زیست محیطی منجر شده است.
ریزگردها و دیپلماسی
چنانکه گفته شد منشا بخش عمدهاي از ريزگردهاي ورودي به ايران، كشور عراق است و سایر کشورها نظیر عربستان، تركيه، کویت و سوریه نیز سهمی از ریزگردها دارند. تاكنون مرجعي بينالمللي وارد حل مساله ريزگردها نشده و هیچ معاهده الزام آوری میان کشورهای منطقه برای مهار ریزگردها منعقد نگردیده است.آمادگي ايران براي حل معضل ريزگردها موضوعي است كه بارها در نشست هاي منطقه اي از سوي مسئولين مورد تاكيد قرار گرفته است، در همين زمينه ايران اعلام آمادگي نموده است تمام تجهیزات انسانی و فنی خود را در اختیار دیگر کشورها قرار دهد.
اينها برخي از مواضع ايراد شده در كارگروه اجلاس منطقه اي مقابله با بحران گرد و غبار بود كه مهرماه 1389 و با حضور وزراي محيط زيست كشورهاي عراق، تركيه، سوريه، قطر و ايران در تهران برگزار شد، بحران ريزگردها همچنین طيفي از رايزني ها و سفر گروه هاي كاري به ويژه ميان كشورهاي ايران و عراق را بدنبال داشته است. با اولين سفر رييس وقت سازمان حفاظت محيط زيست كشور در جولاي 2008 (1387) به عراق مقدمات لازم براي امضاي تفاهم نامه دو جانبه در تاريخ ژانويه 2009 در تهران فراهم شد.
در همين راستا معاون وزير محيط زيست عراق نيز در راس يك هيات كارشناسي در سال 2010 (مرداد ماه 1389) از فعاليت هاي انجام شده در زمینه مقابله با بيابانزايي در ایران بازديد نمود، وي در يك نشست خبري همچنين گفت که اين كشور براي مهار گرد و غبار نياز به سه ميليارد دلار دارد، وي خاطر نشان نمود حفظ محيط زيست در كنارتامين امنيت، ارائه خدمات و تامين برق جزء اولويت هاي چهارم دولت عراق است.
ادامه مذاکرات منطقه ای در خصوص غلبه بر بحران ریزگردها به نشست تهران در سپتامبر 2010 (مهرماه 1389) باز می گردد. وزیران محیط زیست پنج کشور ایران، عراق، ترکیه، سوریه و قطر با امضای تفاهم نامه ای در اجلاس منطقه ای مدیریت بحران پدیده گرد و غبار که به میزبانی تهران برگزار شد متعهد شدند ظرف پنج سال این پدیده را رفع کنند که عملا تاکنون این اتفاق نیافتاده است. معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز در یک نشست خبری با تاکید بر اینکه این سند باید ساختاری برای اجرا داشته باشد، گفت: امروز مهمترین مسئله اجماع منطقه ای برای وادار کردن کشورهای منشاء کانون گرد و غبار به تصمیمات گرفته شده است. ما باید کشورها و مجامع بین المللی را درگیر این موضوع کنیم و برای اجرای طرح در یک میلیون هکتار از زمین های عراق نیز در حال پیگیری هستیم که طرف عراقی با تامین مبلغ یک میلیارد و 200 میلیون دلاری اجرای این طرح را محقق سازد.
در دولت جدید و در نخستین جلسه شورای عالی محیط زیست کشور موضوع ریزگردها مطرح شد و در آذرماه 1392 معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست در حاشیه مراسم استقبال رسمی از نوری المالکی، نخست وزیر عراق خواستاراجرای تفاهم نامه دو جانبه و اجرای قرارهای تفاهم نامه های چندجانبه، سازمان منطقه ای و پیگیری این موضوعات از طریق آن سازمان و ایجاد صندوق منطقه ای شد، با پیگیری های به عمل آمده سند اجراییشدن تفاهمنامه ایران و عراق که در سفر بهمنماه 1392 رئیس سازمان حفاظت محیطزیست به عراق منعقد شده بود به امضای کامران علی حسن قائممقام وزیر محیطزیست عراق و سعید متصدی معاون محیطزیست انسانی سازمان حفاظت محیطزیست ایران رسید که درآن با بیان اهمیت مدیریت هوا و گردوغبار برای 2کشور، ابراز امیدواری شد تا به زودی گامهای عملی برای مهار ریزگردها در منطقه 200هکتاری در نزدیکی کربلا و سایر مناطق برداشته شود و همین موضوع آغاز همکاریهای منطقهای و بینالمللی برای حل و کنترل پدیده گردوغبار شود.
در سفر اخیر وزیر محیط زیست عراق به تهران (اردیبهشت 94) پیشنهاد شکل گیری و ساماندهی ساختار فنی و مالی برای مقابله با پدیده گرد و غبار و طوفان های شن با مشارکت تمامی کشورهای آسیای غربی به رهبری یونپ مطرح گردید و مقرر شد با تشکیل کمیته دائم همکاری های زیست محیطی میان دو کشور و تفویض مسئولیت نظارت به نمایندگان دو کشور در این کمیته، موضوع گرد و غبار و راه حل های پیش رو برای رفع این بحران به طور ویژه مورد پیگیری قرار گیرد.
موانع حل بحران ریزگردها
واقعیت آنست که حل بحران ریزگردها با موانعی غیر از مسائل طبیعی و بیابانی مواجه است و اگر حل این بحران طول کشیده ناشی از وضعیت نامناسب سیاسی در منطقه است، بروز نابسامانی های سیاسی و اشغال عراق از دهه 90 میلادی از جمله این تنش ها به شمار می رود، وضعیت نامشخص قطعنامه 598 و وضعیت نه جنگ و نه صلح ایران و عراق و از این مهمتر موضوع غرامت پرداخت نشده ایران در جنگ تحمیلی و نیز باقی ماندن اختلافات بر سر اروند رود و اصرار طرف عراقی بر موضوع حق آبه این کشور در تامين آبي تالابهای هورالعظیم، هورالحمار و هور الهویزه مزید علت است. به این ترتیب وجود اختلافات هیدروپلیتیک میان کشورهای عراق و ترکیه، عراق و سوریه، عراق و ایران، از جمله موانع شکل گیری همگرایی در غلبه بر بحران ریزگردهاست، از سوی دیگر بررسی توانایی ها و قدرت منطقه ای هرکدام از بازیگران مطرح در مساله ریزگردها نشان می دهد گفتمان های مبتنی بر اجبار و یا پاداش و تنبیه نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد، برغم برتری نسبی قدرت منطقه ای کشورهای نظیر ایران و ترکیه، هیچکدام از این کشورها از ابزارهای بالادستانه برای تحت فشار قراردادن یک جانبه طرف های دیگر برخوردار نیستند، از سوی دیگر عربستان به عنوان بازیگر بزرگ و مسلط در منطقه تا بحال تمایلی برای شرکت در مذاکرات و حل بحران های زیست محیطی نشان نداده و شواهد حاکی از افزایش تنش سیاسی میان ایران و این کشور خواهد بود.
دولت هاي منطقه طي سال هاي اخير دچار كشمكش های امنيتي و سياسي عدیده ای بوده اند و نتوانسته اند ساختار مناسبي براي همكاري منطقه اي ايجاد نمايند، وجود این نابسامانی ها مانع از آن بوده تا منجر به ایجاد یک پیمان سیاسی، اقتصادی وبازرگانی مستحکم گردد و ساختار های موجود نظیر سازمان اکو نیز حال و روز خوشی ندارد، در هرصورت آمادگی کشورهای منطقه برای دست برداشتن از منافع کوتاه مدت و یکسان سازی منافع کلید موفقیت در غلبه بر چالش های زیست محیطی و از جمله ریزگرد به شمار می رود.
در تحلیل منافع هریک از بازیگران در مواجهه با بحران ریزگرد ها در منطقه می توان مشاهده کرد کشور ترکیه بطور مستقیم ذی نفع نیست اما منافع دیگری را برای حضور فعال در منطقه و به ویژه اهداف اقتصادی دنبال می کند. سوریه ذینفع است و آماده همکاری است و در صورت غلبه بر بحران های داخلی احتمالا دنباله روي ايران خواهد بود. عربستان دخالت نمی کند و به نظر می رسد در شرایط کنونی از حضور درچنين ترتيباتي که با مدیریت تحولات از سوی ایران همراه باشد سرباز مي زند.
بایستی گفت فقدان حضور عربستان به عنوان یک بازیگر موثر در منطقه، در عمل اجماع نظر لازم را برای شکل دهی امنیت زیست محیطی راكمرنگ و خنثی خواهد نمود. حضور و یا عدم حضور کویت و قطر چندان مهم نیست و فاقد تاثیرگذاری جدی در این حوزه است، به نظر می رسد اردن نيز تمایلی برای حضور در ترتیبات منطقه ای زیست محیطی با حضور ایران ندارد، یمن نفعی برای خود احساس نمی کند بخصوص اینکه در حال حاضر بی ثبات هم هست.
فرجام:
دلایل متعددی وجود دارد تا نشان دهد بحران ریزگردها دست کم در بعد برون مرزی تشدید خواهد شد و دیپلماسی زیست محیطی ایران در کوتاه مدت چندان موفق نخواهد بود، از همین رو لازم است درک شود وقتی از زبان مسئولان از حل زمان بر بحران ریزگردها سخن گفته می شود منظور چیست، هرچند وضع موجود به نفع هیچکس نیست اما بایستی اذعان نمود موضوع ریزگرد ها تابحال جزء اولویت کاری دولت های مزبور - حتی ایران- قرار نداشته است، مجلس شورای اسلامی چندی پیش بودجه 60 میلیارد تومانی مقابله با ریزگردها در بودجه سال 94 را حذف کرد و اولویت ها و سیاستهای دولت های قبل نیز به تشدید روند تخریب سرزمین منجر شده است. به طور كلي مي توان گفت غلبه بر بحران هاي زيست محيطي و از جمله ريزگردها به مقدار زيادي به ارتقاء روابط ديپلماتيك وكاهش نگراني هاي امنيتي بین کشورها بستگي دارد که در حال حاضر چندان مهیا بنظر نمی رسد، از این رو بحران های زیست محیطی بخشی از مناقشه ایران و همسایگانش در آینده نه چندان دورخواهد بود که لازم است با همکاری، دیپلماسی چند جانبه و ایجاد سازکارهای فنی و مالی منطقه ای حل و فصل شود.
منابع:
1) امین منصور، جواد(1390) مدیریت موافقت نامه های زیست محیطی بین المللی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
2) امیدوارنیا، محمد جواد (1382) امنیت در قرن بیست و یکم، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، انتشارات وزارت امور خارجه
3) برمکی، جعفر( 1388) راهنمای مذاکره در موافقنامه های زیست محیطی، تهران: نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، وزارت امور خارجه.
4) سیمبر، رضا ( 1383) حقوق بشر در چارچوب محیط زیست، ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 202-201.
5) عبدي نژاد، غلام عباس وناطقي، داود (1389). بيابان و مقابله با بيابانزايي در ايران، تهران، نشر پونه.
6) عبدی نژاد، غلام عباس (1389) شرحی بر عوامل وقوع آثار پدیده گرد و غبار و چگونگی کنترل آن، ماهنامه سبزینه، سال پنجم، شماره 43.
7) طوفان، مسعود(1389) چالشها و چشم انداز همکاری های منطقه ای در مهار ریزگردها، تهران، فصلنامه سیاست خارجی.
8) کاویانی راد، مراد( 1393)ریزگردها تهدید امنیت زیست محیطی، ماهنگار راهبردی دیده بان امنیت ملی، شماره 35، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
9) متقی نژاد، محمد علی (1382) تخریب محیط زیست و امنیت، ماهنامه دیدگاهها و تحلیل ها، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، شماره 168.
10) irdiplomacy.ir
11) reezgard.blogfa.com
* دانشجوی دکتری روابط بین الملل
نظر شما