ژئوپارک قشم، نخستین ژئوپارک خاورمیانه بود که در سال ١٣٨٥ شانس عضویت در شبکه جهانی ژئوپارک‌های ملی تحت‌حمایت یونسکو را به‌دست آورد. بااین‌حال، در میانه‌های سال ١٣٩١، به دلیل آنچه که ناتوانی مدیران سازمان منطقه آزاد قشم در انجام معیارهای ثبت جهانی ژئوپارک اعلام شد، این ژئوپارک از فهرست یونسکو خارج شد.
اما حالا مدیران جدید سازمان منطقه آزاد قشم با انجام یک‌سری برنامه‌ها و اقدامات وعده داده‌اند همه تلاش خود را برای بازگرداندن دوباره ژئوپارک قشم به فهرست جهانی خواهند کرد. این دورخیز بلند، مدتی است آغاز شده. حمیدرضا مؤمنی، مدیرعامل منطقه آزاد قشم گفته است تا بهمن‌ماه تلاش می‌کند تنها ژئوپارک خاورمیانه را دوباره جهانی کند. این مقام مسئول حتی در این‌باره به خبرنگاران گفت که برای بازگرداندن قشم به این فهرست هر هزینه‌ای که لازم باشد را تأمین خواهد کرد و این مهم را معطل تخصیص اعتبارات دولتی نخواهد گذاشت.
ژئوپارک چیست؟
ژئوپارک چیست و چه اهمیتی دارد، شاید خیلی‌ها هنوز پاسخ دقیق این سؤال را ندانند و به همین دلیل این پرسش به ذهنشان خطور کند که ثبت ژئوپارک قشم در فهرست جهانی چه اهمیتی دارد که قرار است این همه کار برای آن انجام شود.
براساس تعاریف و استانداردهای تعیین‌شده توسط یونسکو، ژئوپارک گستره‌ای است با مرزهای کاملا آشکار و پهنه کافی که دربرگیرنده چند پدیده زمین‌شناسی کمیاب و برجسته بوده و در آن گستره جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز یافت شود. این گستره باید از برنامه‌های مدیریت گسترش و بهره‌برداری و طرح‌های حفاظتی برخوردار باشد و توان بالابردن سطح اقتصادی جامعه محلی و جلب همکاری‌های مردمی را داشته باشد.
به تعریفی ساده‌تر نیز در این‌باره می‌توان گفت: «ژئوپارک منطقه‌ای است که در آن، میراث زمین‌شناختی آن ناحیه با مدیریتی دقیق و دائمی، حفظ و نگهداری می‌شود و با وسعت کافی که مرزهای آن به وضوح مشخص شده و چندین پدیده بارز زمین‌شناسی در محدوده آن قرار گرفته باشد. این محدوده باید بتواند در توسعه اقتصادی جوامع پیرامون خود نقش موثری ایفا کند. ژئوپارک ممکن است علاوه بر پدیده‌های زمین‌شناسی از آثار تاریخی، بوم‌شناسی، باستان‌شناسی و میراث‌فرهنگی و طبیعی دیگر برخوردار باشد».از سوی دیگر ژئوپارک‌ها در همه‌جای جهانی به‌دلیل دارابودن مجموع همین ویژگی‌ها یکی از محبوب‌ترین نقاط برای گردشگران حرفه‌ای و همچنین دانشمندان و متخصصان حوزه‌های مختلف از زمین‌شناسی و جغرافیا گرفته تا مردم‌شناسی و محیط‌زیست و... است.
با نگاهی به همین تعریف می‌توان فهمید جزیره قشم همه این ویژگی‌ها را به شکلی منحصربه‌فرد در درون خود جای داده است. قشم بزرگ‌ترین جزیره خلیج‌فارس است و پهنه‌ای حدود هزارو ٦٠٠ کیلومتر مربع دارد که دربرگیرنده اولین ژئوپارک ایران است که شامل مجموعه‌ای از پدیده‌ها و جاذبه‌های زمین‌شناختی، طبیعی، تاریخی و فرهنگی است. به گفته متخصصان زمین‌شناسی قشم دنباله جنوبی رشته‌کوه زاگرس است که مانند نمونه کوچکی، بیشتر ساختارها و فرم‌های آن‌را نمایش می‌دهد. طاقدیس‌های‌بزرگ، گنبدهای‌نمکی، رخنمون‌های‌آشکار، لایه‌بندی‌های مشخص، انواع ریخت‌های فرسایشی، غارهای نمکی و چشم‌اندازهای خیره‌کننده از جمله پدیده‌های زمین‌شناختی در قشم هستند. گونه‌های متعدد گیاهان گرمسیری به‌ویژه مانگرو (جنگل حرا) با مساحت ٢٠٠ کیلومترمربع، ده‌ها گونه پرنده مهاجر و محلی، انواع آبزیان و کلونی‌های مرجانی در قشم و آب‌های اطراف آن یافت می‌شوند. به لحاظ تاریخی نیز قشم صاحب قدمتی دیرپاست. براساس کاوش‌های صورت‌گرفته، تاریخ قشم به زمان ساسانیان باز می‌گردد. فرهنگ غنی، صنایع‌دستی زیبا و مهارت‌های حرفه‌ای از جمله ویژگی‌های ساکنان قشم به‌شمار می‌روند.
بااین‌حال، هرکدام از پدیده‌های قرارگرفته در ژئوپارک قشم را شاید در جاهای دیگری از جهان بتوان به شکلی جداگانه یافت اما آنچه باعث شده قشم را به عنوان یک استثنای مثال‌زدنی بر سر زبان‌ها بیندازد قرارگرفتن مجموعه همه این پدیده‌ها در کنار هم و در محدوده‌ای به اندازه این جزیره است؛نمونه‌ای که مشابه آن را در دیگر نقاط جهان به ندرت می‌توان پیدا کرد.
ژئوپارک قشم در مجموع شامل٩ ژئوسایت جذاب و دیدنی است. این ٩ سایت به این شرح هستند؛ گنبد و غار نمکی، دولاب، تنگه چاه‌کوه، دره شور، دره تندیس‌ها، دره ستاره‌ها، بام قشم، کُرکُراوه و جنگل حرا یا مانگرو.
دلایل خروج قشم از فهرست جهانی
با وجود همه این ویژگی‌ها و واردشدن این ژئوپارک در فهرست شبکه جهانی ژئوپارک‌های ملی تحت حمایت یونسکو اما قشم در سال ٩٠ با رأی کارشناسان یونسکو از این فهرست خارج شد.
طبق آیین‌نامه یونسکو، این سازمان برای اینکه از اقدامات حفاظتی و دیگر فعالیت‌های ژئوپارک‌های شبکه اطمینان پیدا کند، هر چهار سال یک‌بار ژئوپارک‌ها را ارزیابی می‌کند و اگر با استانداردهای ذکرشده در یونسکو منطبق باشند، به آنها کارت سبز می‌دهد و به این ترتیب نام آن مناطق در شبکه جهانی ژئوپارک‌ها حفظ می‌شود، اما اگر ژئوپارکی به استانداردهای لازم این سازمان نرسیده باشد، به آن کارت زرد می‌دهد که نماد فرصت است و اگر پس از این فرصت، نتوانست اهداف توسعه‌ای پایدار را پیاده کند، با دریافت کارت قرمز از شبکه جهانی یونسکو خارج می‌شود.
کارنامه ژئوپارک قشم در تمام مدتی که در این فهرست جهانی بود یا کارت زرد گرفت یا قرمز، به عنوان مثال در همان دوره چهارساله اول به دلیل انجام‌نشدن اقدامات درخواستی یونسکو و در چهارمین کنفرانس بین‌المللی ژئوپارک مالزی- سال ٨٨- با دریافت کارت زرد، نامش از فهرست ماندگار ژئوپارک‌ها خط خورد.
در ادامه یونسکو فرصت دو ساله‌ای به ژئوپارک قشم داد تا با جبران کمبودها دوباره خود را بالا بکشد، اما این فرصت دوساله نیز اسفند ٩٠ پایان یافت، بدون آنکه بتواند بازرسان یونسکو را راضی کند. به‌این‌ترتیب، بازرسان که اسفند آن سال به ایران آمدند، اواخر شهریور سال ٩١ رأی به خروج قشم از فهرست یونسکو دادند. طبق گفته مسئولان علت‌های اصلی دریافت کارت قرمز و خروج ژئوپارک قشم از فهرست یونسکو این‌گونه ذکر شد: «نصب تابلو و علائم راهنمایی، احداث راه‌های دسترسی، ساخت اماکن اقامتی مانند هتل و مجموعه عوامل پشتیبانی برای حضور گردشگران در منطقه از جمله درخواست‌های یونسکو بود که باید در منطقه ایجاد می‌شد، اما به آن توجهی نشد و متولیان ژئوپارک موفق به انجام آن در فرصت باقی‌مانده و ضرب‌الاجل یونسکو نشدند».
تلاش دوباره برای جهانی‌شدن
حالا اما از رویکرد مسئولان جدید منطقه آزاد قشم این‌گونه به‌نظر می‌رسد که تلاش آنها برای حل مشکل و رساندن دوباره ژئوپارکشان به قافله جهانی ژئوپارک‌ها جدی است. این را از مجموعه اقدامات انجام‌شده در ژئوسایت‌های مختلف این جزیره و همچنین اظهارات مدیران این منطقه می‌توان دید. اگرچه هنوز اقدامات کامل انجام نشده است اما تلاش‌ها برای حل برخی از کمبودها مشهود بود، با نگاهی به فهرست مجموعه انتظارات یونسکو حالا می‌توان گفت دست‌کم این اقدامات در ژئوپارک قشم در حال انجام است؛ نصب تابلو و علائم راهنمایی، احداث راه‌های دسترسی و مجموعه عوامل پشتیبانی برای حضور گردشگران. بااین‌حال هنوز در زمینه ساخت اماکن اقامتی مانند هتل اقدام چندانی صورت نگرفته است. در همین رابطه حمیدرضا مؤمنی، مدیرعامل منطقه آزاد قشم در دیداری با خبرنگاران به‌صراحت اعلام کرد: تا بهمن‌ماه امسال تلاش می‌کنیم تنها ژئوپارک خاورمیانه را دوباره جهانی کنیم و در این راه هر هزینه‌ای که لازم باشد، تأمین خواهیم کرد و در این موضوع مهم معطل تخصیص اعتبارات دولتی نخواهیم کرد.
طبق گفته دیگر مدیران مرتبط با ژئوپارک قشم امسال آخرین شانس بازگشت دوباره به فهرست جهانی است و به همین دلیل آنها تلاش می‌کنند هر کمبود و مشکلی که در این زمینه پیش‌رو است را بردارند. در همین رابطه مدیرعامل منطقه آزاد قشم در پاسخ به پرسش روزنامه «شرق» در زمینه یکی از مشکلات اساسی و جدی ژئوپارک قشم، که بی‌ثباتی مدیران اصلی منطقه آزاد و به‌دنبال آن بی‌ثباتی مدیران ژئوپارک است این‌گونه پاسخ داد: «بی‌ثباتی مدیریتی یکی از بلاهای اساسی کشور است. در چنین فضایی نمی‌شود کار کرد، اما ما می‌گوییم نداشتن برنامه مهم‌ترین چالش است و از بی‌ثباتی مدیریتی مهم‌تر است. چراکه وقتی برنامه ندارید، فرقی نمی‌کند چه کسی مدیر باشد. مشکل بی‌ثباتی در مدیریت و نداشتن برنامه است، اما اگر نقشه راه جلوی شما باشد، دیگر فرقی ندارد مدیر چه کسی است. برهمین‌اساس ما تلاش می‌کنیم تا شهریورماه برنامه بلندمدت خود را تهیه و مصوب کنیم. این موضوع سازمان منطقه آزاد قشم را به حاشیه امن می‌برد».
دوراهی قشم؛ ژئوپارک یا پاساژ
«قشم در همه این سال‌ها بیشتر از هر چیز به مراکز خرید، پاساژها و... مشهور بوده است و کمترکسی از جذابیت‌های تاریخی طبیعی و فرهنگی ژئوپارک اطلاع دارد، به اعتقاد من دلیل اصلی این قضیه تبلیغ‌نکردن قشم با محوریت این جذابیت‌ها بوده است، آیا برنامه‌ای برای تغییر روند شیوه تبلیغات قشم در این زمینه ندارید؟» این دومین پرسش از مدیرعامل منطقه آزاد قشم در رابطه با ژئوپارک بود.
پرسشی که مؤمنی این‌گونه به آن پاسخ داد: «البته ما نگاه درآمدی و تجاری به ژئوپارک ندارنیم، ژئوپارک هم تاکنون برای ما درآمدی نداشته و به آن هم چنین نگاهی نداریم، از طرفی نمی‌توانیم آن را رها کنیم. ژئوپارک تاکنون برای ما هزینه داشته، اما می‌دانیم در آینده برای ما درآمد خواهد داشت. از طرفی قشم جزء مناطقی است که گردشگر و مسافر با هدف خاص به آن سفر می‌کند، باید این دو را از هم تمییز دهیم، بیشتر ورودی‌های قشم مسافر هستند؛ تفاوت آن با گردشگری در این است که مسافر برای ما هزینه دارد، ولی گردشگر درآمد ایجاد می‌کند؛ مثلا سال گذشته قشم حدود ٦٥٠ هزار ورودی داشت که ٩٥ درصد آنها بدون هیچ هماهنگی‌ای با تور و آژانس سفر کرده بودند، یعنی مسافر بودند و نه گردشگر، با توجه به چنین شرایطی فعلا به ژئوپارک نمی‌توان به‌عنوان منبع درآمد و هزینه نگاه کرد، البته می‌تواند درآمدزا باشد، ولی درصورتی‌که مدیریت و هزینه‌کردها درست باشد.
از سوی دیگر ژئوپارک برای ما منبع درآمد است و باید به این سمت برود که مدت ماندگاری مسافر بیشتر شود، در آن صورت ژئوپارک می‌تواند منبع درآمد شود؛ بنابراین باید از درآمدهای دیگرمان برای ژئوپارک هزینه کنیم. این یک وظیفه حاکمیتی برای ماست به این معنا که باید ژئوپارک به هر قیمتی حفظ شود».
مؤمنی افزود: «اگر گردشگری قشم به اندازه تجارت آن رشد نکرده، به دلیل نبودن تبلیغات مناسب و نبود سفرهای ارزان در آن است، ما گردشگری را در برنامه‌های سازمان قرارداده‌ایم، اما اگر زیرساخت‌ها را به اندازه قابل‌قبولی ایجاد نکنیم، فرصت‌ها را از دست خواهیم داد. باید بتوانیم حمل‌ونقل ارزان در قشم ایجاد کنیم یا مراکز اقامتی قابل دسترس و وسایل نقلیه عمومی برای گردشگران و مسافران داشته باشیم. همچنین مراکز گردشگری را مشخص کرده و برای آنها حداقل امکانات را ایجاد کنیم. مراکزی بوده‌اند که ویژگی خاصی داشتند، اما امکانات برای اقامت چهارساعته مسافران در آنجا وجود نداشته است و اگر گردشگری قصد اقامت داشت، حداقل شرایط برایش موجود نبود».
بخش دیگری از صحبت‌های این مقام مسئول در این‌باره نیز به این شرح است: «پیش از این ژئوپارک قشم با دو اثر به ثبت جهانی رسیده بود، اما مشکلاتی به وجود آمد و دوباره می‌خواهیم با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی، ژئوپارک قشم جهانی شود، به همین منظور کارگروهی تشکیل دادیم که ۹ پروژه را بازسازی کنند و براساس استانداردهای جهانی بتوانند نقاط ضعف را مرتفع و آنها را برای بازدید گردشگران طبیعت آماده کنند. تنها کاری که توانستیم انجام دهیم این است که مسئولان طرازاول را نسبت به ژئوپارک تحریک کنیم تا اجازه دهند ژئوپارک قشم جایگاه خود را داشته باشد. یکی از دلایل تلاش برای جهانی‌شدن ژئوپارک این است که از تعرضات آینده به آن جلوگیری شود چون معتقدیم نباید در آن جاده بسازند، بلکه باید ژئوپارک قشم حفظ شود. همه تلاش ما این است که تا پایان بهمن‌ماه تمام برنامه‌ها از جمله استانداردهای ژئوپارک جهانی را اجرا کنیم و با ایجاد فضاهای مناسب، اطلاعات کافی و امکانات اولیه مناسب در اختیار بازدیدکنندگان ژئوپارک قرار گیرد».
وی افزود: «حداقل ۵۰۰ میلیون تومان تنخواه برای ژئوپارک در نظر گرفته شده است تا اصلاحات در سطح جهانی انجام شود. محدودیت منابع نخواهیم داشت و هر زمان اعتبار لازم باشد، این هزینه شارژ خواهد شد، حتی هزینه‌ها را برای مقاطع خاص در نظر نخواهیم گرفت. هدف حفظ و ارتقای ژئوپارک است تا با حداقل چالش مواجه شود. اتفاقاتی که در جزیره قشم افتاده با همه‌جای دیگر متفاوت است».
۴۷۴۷
نظر شما