صابر گل‌عنبری
در حالی فرانسه میزبان دشمنان دیروز و دوستان امروز در یکصدمین سالگرد پایان جنگ جهانی اول است و آلمان سرسخت‌ترین دشمن سابق متفقین در آن شرکت دارد که ایران غایب بزرگ این نشست است. رهبرانی از ۷۰ کشور جهان به دعوت پاریس در آن شرکت دارند که به نظر از تهران دعوت نشده است. برخی از کشورهای شرکت‌کننده هیچ ارتباطی نه از دور و نه از نزدیک با این جنگ ندارند؛ اما ایران چرا؟ خاطره تلخی از این جنگ داشته و دارد و به شدت از آن متاثر بود.
ناگفته نماند که در کنفرانس صلح پاریس ۱۹۱۹ نیز ایران به دلایل مختلف به زحمت توانست شرکت کند. ایران در جنگ جهانی اول اعلام بی‌طرفی کرد، اما این موضع احمد شاه قاجار، آتش این جنگ را از آن دور نکرد و روس‌ها از شمال و انگلیسی‌ها از جنوب به کشور تاختند. اگر جنگ جهانی اول به قولی ۱۸ میلیون کشته داشت، ایران به تنهایی و به روایتی حدود ۱۰ میلیون کشته داد!
همین جنگ یکی از عوامل اصلی "قحطی بزرگ" از ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸ در ایران به شمار می‌رود. محمد قلی مجد پژوهشگر ایرانی مقیم آمریکا بر اساس اسناد وزارت خارجه این کشور، آمار قربانیان این قحطی را حدود ۸ تا ۱۰ میلیون نفر برآورد می‌کند. حال اگر هم این اعداد به قول عده‌ای اغراق آمیز و تعداد کشته‌ها یک میلیون نفر هم باشد، باز چیزی از اصل قضیه نمی‌کاهد.
آمار تلفات ایران تنها در قربانیان قحطی خلاصه نمی‌شود، بلکه هزاران ایرانی نیز بر اثر حملات نیروهای خارجی و جنگ میان قدرت‌های درگیر در جنگ جهانی (روسیه و دولت عثمانی در غرب) کشته شدند. تنها در مهاباد در نتیجه یک قتل عام ارتش تزار روسیه حدود ۵ تا ۷ هزار نفر کشته شدند.
والاس اسمیت موری کاردار آمریکا در ایران در دوره قحطی که بعدا سفیر این کشور هم شد، چند سال بعد از پایان جنگ جهانی اول درباره تاثیرات آن بر ایران می‌گوید: «به نظر می‌رسد دست کم ایران با اوضاع سال‌های ۱۹۱۸ و ۱۹۱۷ روبرو است. در آن هنگام در اثر خشکسالی و تخریبی که به زراعت ایران به دلیل تهاجم ارتش‌های بیگانه وارد شد، قحطی ایران را در بر گرفت که تخمین می‌زنند یک سوم جمعیت آن را تلف کرد.»
مجد در مصاحبه‌ای در این باره می‌گوید: «عجیبﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ اﺳﺖ. قحطی ﺑﺰرگ در زﻣﺎنی اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان در اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎمی انگلیسیﻫﺎ ﺑﻮد. ولی اﻧﮕﻠﻴسی‌ها ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺎری ﺑﺮای ﻣﺒـﺎرزه ﺑﺎ قطحی و ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻧﻜﺮدﻧـﺪ، ﺑﻠﻜـﻪ ﻋﻤﻠﻜـﺮد آﻧﻬـﺎ اوﺿـﺎع را وﺧیمﺗﺮ ﻛﺮد و ﺳﺒﺐ ﻣﺮگ ﻣﻴﻠﻴﻮن‌ها ﻧﻔﺮ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺪ. درﺳﺖ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﺑﻪ دﻟﻴﻞ قحطی ﻧﺎﺑﻮد میﺷـﺪﻧﺪ، ارﺗـﺶ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﻣـﺸﻐﻮل ﺧﺮﻳـﺪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ عظیمی ﻏﻠﻪ و ﻣﻮاد ﻏﺬایی از ﺑﺎزار اﻳﺮان ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧـﻮد ﻫـﻢ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻮاد ﻏﺬایی را ﺳﺒﺐ میﺷﺪ و ﻫﻢ ﻣﺮدم اﻳﺮان را از اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﺤﺮوم میﻛﺮد.»
مردم جهان و حتی غالب کشورهای شرکت کننده در نشست صلح پاریس هیچ اطلاعی از این اثرات فلاکت‌بار جنگ جهانی اول بر ایران ندارند. رسانه‌های برون مرزی ایرانی چه دیداری چه سایبری که هیچ حادثه "غیر مهمی" در منطقه و جهان از "نگاه تیز" آنها دور نمی‌ماند، کوچک‌ترین اشاره‌ای به چنین مسائلی نمی‌کنند. گویا در بعد دیپلماتیک هم هنوز همان "موضع بی‌طرفی" در قبال جنگ جهانی اول حاکم است.
در چنین مناسبتی می‌شد در چهارچوب یک دیپلماسی عمومی و رسانه‌ای زوایای پنهان جنگ جهانی اول در ایران را برای جهانیان روشن ساخت.
۵۲۳۱۰
نظر شما