دلیل شورش ها در عراق چه بود؟

سرزمین کهن عراق سالیان طولانی است که با رانت نفتی اداره می شود؛ از این منظروابستگی به نفت وداشتن اقتصاد تک محصولی، اثرات بسیار جدی و مهم در مباحث اقتصادی، سیاست داخلی و خارجی و ساخت درونی این کشور گذاشته است. ساختار نفتی از زمان آغاز استخراج نفت در عراق تا امروز جامعه ای منطبق با انسان هیدروکربنی خاورمیانه ای را شکل داده و هویت دار کرده است که هیچ ارتباطی با سایر هویت های دیگر نداردو اگر هم ارتباط داشته باشد، هویتی متناقض است. رقابت بر سر منابع قدرت و ثروت در عراق در دوره صدام حسین هم ماهیتی منطقه ای و هم بین المللی داشت. ساختار سیاسی صدام در عراق، با وجود آنکه او شخصا فاقد رویکردی ایدئولوژیک بود، اما مرکز سیاستگذاری کشور وابسته ودر اختیار سنیان بود و صدام نیز به عنوان کانون اصلی، منابع وکشورراحکمرانی می کرد. پس از سقوط صدام و فروپاشی حکومت او،باتغییر وجابجایی قدرت، شیعیان کانون سیاستگذاری عراق را در اختیار گرفتند و به این ترتیب، بخشی از اهل سنت-خواه،ناخواه، در حاشیه قرار گرفتند.

اکنون درمرحله ی جابجایی تدریجی قدرت از دوساختار ایدئولوژیک پیشینی و متاخر دارای هوادار و توانمند در بسیج عمومی و دارای حامیان منطقه ای در عراق امروز می باشیم.بحران اخیر در عراق و شورش های عمومی وضعیت و ویژگی متفاوتی دارد که تنها در قالب ادارک وضعیت فعلی جهان منطبق با تکنولوژی رسانه ای، جوان گرایی وآگاهی طبقاتی نیروهای سابقا منفعل و درحاشیه قابل فهم است. این تغییر و جابجایی فکری و قالب عملی آن را می توان فراتر از ایدئولوژی نام نهاد. نوعی اندیشه  که تنها به کارآمدی حکومت ها فراتر از نوع و ساختار ایدئولوژیک می نگرد.مجموع این شواهد نشان می دهد تغییر شیفت از اهل سنت و شیعیان به سمت و سوی عدالت خواهی محض، شفافیت گرایی و مطالبه پاسخگویی برای حل مشکلات این کشور، در حال انجام است.امروز جوانان بدون نگاه به احزاب و شخصیت ها مطالبه گر هستند.البته تحلیل های متفاوت دیگری نیز مطرح است.برخی بر این باورند که قدرت های جهانی و نیزبرخی قدرت های منطقه ای در رقابتی هستند تا دولت عمدتا شیعه متمایل به جمهوری اسلامی سرنگون شود. در این مسائل اعتراضی،بسیار روشن است که گروه هایی فرصت طلب به سرعت گسل های غیرفعال را فعال می کنند؛ گروه هایی که طیف های مختلفی را دربرمی گیرند و ازآن​جمله می توان به بعثی های بازمانده از دوره صدام،عناصر داعش یا وفاداران او و قدرت های منطقه ای و قدرت های جهانی که برای اجرای اهداف خود، به این اعتراضات دامن می زنند و بر شدت آن می افزایند.

بنابراین دخالت خارجی در وضعیت اعتراض به مسائل داخلی در هر کشوری، همواره وجود داشته و متصور است و این به تنهایی نمی تواند عامل محرک برای شکل گیری اعتراضات باشد. در این میان، برخی تحلیل گران آتش زدن پرچم کشورها در جنبش های اعتراضی را نشانه قوی بر خشم مردم به دخالت کشورها در امور داخلی یک کشور برمی شمرند، حال آنکه همواره عناصری از احساسات ناسیونالیستی هم در این جنبش های اعتراضی قابل مشاهده است. در عراق نیزبه نظر می رسد معترضان حامل احساسات ناسیونالیستی هستند که با مطالبه گری عدالت همراه شده و در واقع میان دو مولفه احساسات ناسیونالیستی و مطالبه گری عدالت، هم​پیوندی به وجود آمده است. از سوی دیگر، برخی تحلیل گران به این اعتراضات درعراق نام بهار عربی می دهند، اما باور نگارنده بر این است که وضعیت امروز این کشور از آنچه بهار عربی خوانده می شود عبور کرده و نه تنها ملت عراق که همه ملت ها به دنبال جریان عدالت محض در حکومت ها هستند. به این مفهوم که سیستم حکومتی شکل گیرد که حاکمان شبیه مردم باشند. و به نحوی از همه اشتباهات و خطاهای که حکام انجام می دهند و در سایه آن به قدرت و ثروت دست می یابند، دوری کنند.این موضوع امروز با نوعی از شکل حکمرانی خوب مورد مطالبه ی ملت هاست. برخی دیگر نیز آنچه در عراق به وجود آمده را به موضوع اربعین وتلاش برای مسکوت نگاه داشتن آن نسبت می دهند،هر تفسیری که از جریان این شورش ها داشته باشیم،شواهد متناقض آن نیز قابل ارزیابی است.

یکی از شواهد نگاه فراتر از ایدئولوژی جوانانی درعرصه رسانه ها هستند و هیچ گونه شواهدی از بی احترامی به اهل بیت دردست نیست،زیرا بخش زیادی از مطالبه گران از شیعیان هستند،لذا شاید نگرشی عرفی و سنتی به مذهب در جریان باشد. اما با رویکردی واقع بینانه نسبت به عراق، به نظر می رسد مسئله اصلی که آتش اعتراضات اخیر را روشن کرده، فساد درونی هم پیوند با دولت رانتیردر این کشور است و نحوه پیشبرد اصلاحات اساسی از سوی دولت عادل عبدالمهدی، می تواند از شدت و تداوم اعتراضات بکاهد.حال این سوال مطرح است که آیا این اقدامات می تواند منتج به نتیجه مثبت شود؟ در پاسخ به این پرسش، ابتدا باید به این موضوع توجه شود که عراق دارای هویت و ساختاری موزاییکی است و به نظر می رسد راه حل نهایی عبور این کشور از بحران امروز را میتوان از دموکراسی انجمنی (Constitutional Democracy)اقتباس کرد؛ نوعی از دموکراسی که مختص جوامع غیرمتجانس یا چند فرهنگی است. درواقع تنها راهی که عراقی ها می توانند برای برون رفت از بحران ها در پیش گیرند، افزایش مشارکت سیاسی است.از سوی دیگر، اگر ویژگی های حکمرانی خوب را درنظر بگیریم، زنان، جوانان و همه اقشار مردم هنگامی که به یک حکومت می نگرند و آن را مورد بررسی قرار می دهند، به کارآمدی آن توجه ویژه دارند. بی شک کارآمدی فراتر از مسائل ایدئولوژیک است و امروز مطالبات معترضان عراقی نیز صرفا بر کارآمدی حکومت و میزان پاسخگویی آن متمرکز است. یکی از ویژگی هایی که در حرکت اعتراضی اخیر در عراق مشاهده می کنیم، نفی احزاب و اشخاص ذی نفوذ از سوی معترضان است زیرا آنان را ازجمله سوءاستفاده کنندگان مقام و جایگاه خود می دانند از این رو موضوع «گذر از احزاب»، در نتیجه این اعتراضات در حال شکل گیری است.

آتش زدن دفاتر احزاب، روزنامه ها و ... نشانه ای از این امر است و تایید کننده آنکه معترضان به دنبال مطالبات عدالت جویانه محض خود هستند. عراق چه با دولت شیعی و چه با دولت اهل سنت ویا ترکیبی از ائتلاف ها، راهی نخواهد داشت مگر آنکه چند مسئله را در دولت های نفتی خود درنظر گیرد؛ نخست مسئله شفافیت است که در دولت های نفتی باید به بالاترین وجه اعمال شود. دیگری، موضوع پاسخگویی است. همچنین مسئله مبارزه با فساد و به کارگیری عناصر پاکدست و دارای سابقه خوب در مبارزه با فساد نیز ازجمله مواردی است که دولت عراق باید به آن توجه جدی معطوف دارد. بر این اساس به نظر می رسد حرکتی که عبدالمهدی در مواجهه با معترضان تحت عنوان بسته های پیشنهادی حاوی برخی مزایا در نظر گرفته و آغاز کرده است، حتی در کوتاه مدت نیز نمی تواند پاسخگوی مطالبات معترضان باشد. تنها پاسخی که می تواند دولت او به جامعه مخابره کند و آبی بر آتش اعتراضات باشد، آن است که شفافیت، پاسخگویی، مبارزه با هرفساد و حکمرانی خوب را به شکلی قابل قبول در سیستم سیاسی خود اعمال کند.برای نتیجه گیری نهایی شما را تنها به عنوان مقاله  عباس کاظم و نکته پایانی مقاله او ارجاع می دهم .او در مقاله  آن سوی بلای نفت: دولت ثروتمند و جامعه تهیدست عراق می نویسد: "بنابراین عراقی ها باید همزمان برای بهبود زیرساخت صنعت نفت خودشان و پیشرفت نظام اداره گری شان برای استفاده بهینه ازدرآمدهای افزایش یافته توازن برقرار کنند.برپای نهادهای سیاسی موثر،پاسخگو بودن سیاسی و اقتصادی رژیم که تاامروز تقریبا نشانی ازآن درعراق از آن نبوده است، حکمرانی را تضمین خواهدکرد. عراقی ها جزو بی بهره ترین مردم از خدمات و ناایمن ترین وفقیرترین مردم جهان هستند."

* منتشر شده در هفته نامه تجارت فردا