مقاله گاردین به مناسبت سالگرد کوتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

به گزارش خبرآنلاین، به نقل از گاردین، در بخش اول این گزارش مستند ساز ایرانی مقیم لندن از نقش سازمان اطلاعات مخفی انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد می گوید که بدین شرح است: 

بیش از ۳۵ سال پیش  نشریه معروف آبزرور گزارشی را منتشر کرد تحت عنوان "چگونه ام آی سیکس(MI۶) و سازمان سیا برای طراحی کودتا در ایران همکاری کردند؟" . این مقاله در شماره ۲۶ می ۱۹۸۵  نشریه مذکور انتشار یافت اما خیلی زود نسخ این نشریه جمع آوری شد.

گزارش مذکور این حقیقت را افشا کرد که یکی از ماموران ام آی سیکس بنام نورمن داربی شایر در سال ۱۹۵۳ عملیاتی خشونت بار و پنهانی را جهت ابقای شاه ایران در مقام حاکم کشور اجرا کرد. معذالک، درست چند روز بعد از انتشار گزارش، تمامی شواهد تازه پیرامون این عملیات و هویت داربی شایر از مباحثات عمومی محو گردید.

تقی امیرانی فیلم ساز ایرانی مقیم لندن اوایل هفته جاری، قبل از انتشار مستندش،" کودتای ۵۳"، اظهار داشت: "هنوز نمی دانم چه کسی در ابتدا این موضوع را به آبزرور درز داد و چرا. ما همین قدر می دانیم که هرگونه مدرک و سابقه پیرامون مصاحبه با داربی شایر ناپدید گردید و هیچکس آنرا دنبال نکرد. این امر حاکی از لاپوشانی کامل دخالت انگلیس در این کودتا تا به امروز است."

 در این مستند والتر مرچ، تدوینگر تحسین شده فیلمهایی مانند مکالمه، اینک آخرالزمان و بیمار انگلیسی، بایگانی اسناد کودتا را مورد کند و کاو قرار  می دهد و با بسیاری از افراد درگیر مصاحبه می کند.

مرچ گفت هنگامی که شروع به ساختن این فیلم کردیم راجع به رمز و راز داربی شایر یا راز نهفته در این رمز و راز هیچ چیز نمی دانستیم. همانطور که پیش می رفتیم تقی چیزهایی را کشف می کرد. 

نقطه عطف زمانی بود که امیرانی به سندی کلیدی در پژوهش رها شده برای مستند تلویزیونی پایان امپراتوری، از مجموعه مستندهای برجسته گرانادا در اواسط دهه ۸۰ میلادی، دست یافت. در بخشی از این مستند که در مورد ایران بود، مصاحبه‌ای با داربی شایر وجود داشت که صادقانه صحبت می‌کرد.

در آن مستند داربی شایر می‌گوید: "یادداشتی به من داده شد که بسیار ساده بود. گفتند به آنجا برو، به سفیر اطلاع نده و هر هزینه‌ای که برای سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی و یا شبه‌قانونی نیاز داری را از سرویس اطلاعات مخفی بگیر. افسر ام‌ آی سیکس در ادامه توضیح می‌دهد که مبلغ هنگفتی، بیش از یک میلیون و نیم پوند هزینه کرد. وی افزود: من شخصاً دستور می‌دادم و شورش خیابانی را هدایت می‌کردم".

در بخش دوم این گزارش مستندساز ایرانی اشاره داشت:

البته آن مصاحبه جنجالی داربی شایر هرگز پخش نشد. در فیلم امیرانی، قسمت مربوط به داربی شایر با بازی رالف فینز ایفا می‌شود که سطرهایی از متن سانسور شده گرانادا را بیان می کند. مقاله آبزرور در سال ۱۹۸۵ توسط نیگل هاوکس (خبرنگار)، درست قبل از نمایش قسمت ایرانی توسط کانال چهار، پخش گردید.

اما وقتی برنامه پخش شد، داربی شایر و شهادت وی در تلویزیون حذف شده بود. در نقد تلویزیونی که هفته بعد توسط جولیان بارنز، منتقد آبزرور، ارائه گردید هم هیچ اشاره‌ای به این بخش از داستان نشد. امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی طرف مشورت آنها، نتیجه می‌گیرند که دولت پس از یک اکران خصوصی به این مساله ورود کرد و مانع استفاده تهیه‌کنندگان فیلم‌ها از مصاحبه داربی شایر گردید. به روزنامه‌ها، از جمله روزنامه آبزرور که در آن زمان دونالد ترلفورد سردبیر آن بود، اعلام گردید که طبق قانون ایالتی "اخطار دال" دیگر نباید به این موضوع بپردازند.

داربی شایر با همتای خود در سازمان سیا یعنی استفان مید، که نقش وی نیز در مستند پایان امپراتوری حذف گردید، همکاری نزدیکی داشت. مید همکار انگلیسی خود را "فردی بسیار شایسته که فارسی و فرانسوی را روان صحبت می کند" توصیف می نماید.

شاید تکان‌دهنده‌ترین سند در مستند کودتای ۵۳ مربوط به نقش مجرمانه انگلیس در آدم‌ربایی و نهایتا "قتل غیرعمدی محمود افشارطوس"، رئیس شهربانی ایران باشد. این حادثه به صورتی عامدانه به آشوبی دامن زد که منجر به دستگیری و زندانی شدن مصدق در ماه اوت (مرداد) گردید.

در بخش حذف شده فیلم مصاحبه داربی شایر، او ادعا می کند که به لحاظ روانشناختی برداشت درستی از  شخصیت مردم ایران دارد و اینکه درک کرده بود عموم مردم ایران احساس می کردند سرشان کلاه رفته است که براستی از سال ۱۹۲۰ به بعد چنین بود.

داربی شایر در سال ۱۹۹۳ درگذشت و خانم آلیسون روپر، محقق سابق مجموعه گرانادا که در مستند پایان امپراتوری هم فعالیت داشت، به همراه تهیه‌کننده و کارگردان این مستند یعنی مارک اندرسون به امیرانی گفتند که آنها هیچ خاطره روشنی از مصاحبه با مامور ام ‌آ ی سیکس یا آنچه که بر سر این بخش از فیلم مصاحبه آمده ، ندارند.

امیرانی گفت: "این کودتا نه تنها مناسبات غرب با ایران را به مدت ۶۰ سال شکل داد، بلکه خاورمیانه را نیز دستخوش تحول کرد. تصور کنید اگر آن زمان دمکراسی حاکم می شد چه می شد."
 

۳۱۱۳۱۱