شیخ فضل الله نوری و ستیز با مشروطه

شیخ فضل الله نوری (۱۲۸۸-۱۲۲۲) را باید یکی از جنجالی ترین چهره های تاریخ سیاسی معاصر ایران به حساب آورد. فقیه محافظه کاری که دیر به مشروطه پیوست و زود از آن برید. در مخالفت او با مظاهر مدرنی چون تحصیل دختران، نمی توان تردید کرد. ضمن این که نوری با صدور فتواهای تند علیه مشروطه طلبان، بهانه شرعی لازم برای حمله به مجلس مشروطه را فراهم کرد. برخی کوشیده اند تا دشمنی شیخ فضل الله نوری، با مشروطه را صرفا به رقابت او با دیگر مجتهدان پایتخت، یعنی طباطبایی و بهبهانی، فروکاهند، اما واقعیت این است که نوری به پیروی از اندیشه سیاسی قدیم، با فلسفه مشروطه، مشکلاتی بنیادین داشت.

دوره پیشامدرن، عمدتا متاثر از اندیشه حاکمیت الهی است. بدین معنا، خداوند، حاکم بر تمام هستی شمرده می شود و نظام سیاسی نیز، در هماهنگی با نظم کیهانی، می بایست تحت اوامر او قرار گیرد. از این رو، حاکمان زمینی، نماینده پروردگار و مسئول اجرای فرامین الهی به حساب می آیند. این طرز فکر در ایران باستان، بین النهرین، مصر و اروپای قرون میانه نیز وجود داشت. با ورود مسیحیت به اروپا و رسمیت یافتن دین عیسوی، ارباب کلیسا از قدرت زیادی برخورار شدند و به تقسیم اقتدار میان خود و امپراتور دست زدند. مطابق نظریه دو شمشیر «پاپ گلاسیوس»، اقتدار زمینی در دست امپراتور و اقتدار دینی در دست پاپ قرار می گرفت. نظریه سیاسی شیخ نوری، به نظریه دو شمشیر قرون میانه مسیحی شباهت می برد. مطابق این رای، قانون گذاری و قضاوت در اختیار مجتهدان و تدبیر امور زمینی رعیت، بر گرده شاهان قرار می گرفت. از این رو، شاهان، علاوه بر تمشیت امر دنیا، مسئولیت حفظ شریعت و قوانین آن را نیز برعهده داشتند. در مجموع می توان گفت که شیخ نوری، در سه حوزه مهم «قانون گذاری»، «آزادی» و «برابری»، با مشروطه طلبان اختلاف نظر اساسی داشت.

با وقوع مشروطه، نظریه حاکمیت الهی، ترک برداشت و همین امر موجب هراس برخی مجتهدان شد. مطابق نظریات جدید که برخی روشنفکران مشروطه نیز به آن باور داشتند، حکومت، نه تنها منشاء الهی نداشت، بلکه صنعی بشری و حاصل قراردادی اجتماعی دانسته می شد. از این رو، حاکم، دیگر نماینده خداوند شمرده نمی شد، بلکه کارگزار مردم و حاصل یک قرارداد زمینی به حساب می آمد. این تغییر عمده، هم بر حاکمان مستبد و هم بر برخی فقهای محافظه کار، بسیار گران آمد. شیخ نوری با تفکیک قوا به شدت مخالفت کرد و بخصوص جعل قانون را خارج از اختیارات مردم و نمایندگان آن ها دانست. او، قانون را منحصر در شریعت می پنداشت و تنها مجتهدان را دارای اختیار قانون گذاری می شمرد. از نظر نوری، اسلام، تمام قوانین لازم برای سعادت بشر را در خود دارد و دیگر هیچ لزومی به قوانین عرفی وجود نداشت. شیخ، مجلس شورا، اعتماد بر رای اکثریت و جعل قانون را بدعت می دانست که در تضاد با کمال دین و جاودانگی قوانین الهی قرار می گرفت.

اصل دومی که شیخ فضل الله، با آن به دشمنی پرداخت، «آزادی» بود. به اقتضای تفکر عصر روشنگری، انسان موجودی عقلانی به حساب می آید و عقل، او را برای دستیابی به خیر کفایت می کند. این تفکر در نهایت به برانداختن مرجعیت ها و نشاندن خرد و آزاد فکری به جای آن منجر می شود. اما نوری اعتقاد داشت که اساس اسلام بر عبودیت است. او، متاثر از گفتمان پیشامدرن، انسان را «مکلف» می دانست و اجرای قوانین شریعت را در مرتبه ای بالاتر از حقوق انسانی می نشاند. اصل بیستم قانون اساسی مشروطه، آزادی مطبوعات را به رسمیت شناخت و سانسور را ممنوع کرد. نوری، به شدت با آزادی بیان به مخالفت پرداخت و آن را وسیله ای برای رواج محرماتی چون غیبت، تهمت و افترا دانست.

سومین محل اختلاف شیخ فضل الله با مشروطه خواهان، بحث برابری یا به تعبیر آن روز، «مساوات» بود. مطابق متمم اصل هشتم قانون اساسی مشروطه، «اهالی مملکت ایران در مقابل قانون دولتی متساوی‌الحقوق خواهند بود». پذیرش این اصل، بدین معنا بود که بالاترین مقام های سیاسی و دینی کشور، همگی در برابر قانون با رعایا، برابر خواهند بود. به طور طبیعی، فقهای محافظه کاری چون شیخ فضل الله، نمی توانستند آن را بپذیرند. علاوه بر این ها، شیخ نوری از منظری فقهی گفت که «مساوات» در اسلام محال است. او، بخصوص به برابری میان «مسلم» و «غیر مسلم»، اعتراض داشت؛ چرا که این دو، احکامی متفاوت در فقه اسلامی دارند.

216216