به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، روز نوزدهم اردیبهشت‌ماه مصادف با سالروز گرامیداشت عالم و محدث بزرگ شیعی؛ شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق ورامینی رازی معروف به شیخ کُلِینی بود. او نگارنده کتاب نام‌آشنای «کافی» است که از برجسته‌ترین منابع حدیثی شیعه و مهمترین و معتبرترین منبع از کتب اربعه است.
متکلم محدث ...
شیخ کلینی یکی از عالمان برجسته شیعی در قرن سوم و چهارم هجری قمری است.
بنابر روایت فارس، او اهل منطقه ری بود و در منطقه قم و بغداد کسب علم کرد. مرحوم کلینی را باید یک «متکلم محدث» بنامیم. یعنی کسی که توجه بسیار گسترده‌ای به احادیث معصومان دارد و به نوعی نسبت به کلام اهل‌بیت (ع) حساس است، از طرفی هم از ملاک و معیار عقل نیز در روند فهم و بررسی حدیث و صحت و سقم آن بهره می‌برد.شیخ کلینی در زمانه‌ای به سر می‌برد که دفاع از عقاید و نظرات شیعی به وسیله عقل از اهمیت بالایی برخوردار بود، بنابراین شیخ کلینی در اعتنا و توجه به عقل و استفاده از آن اهتمام بسیاری کرد. به همین جهت است که طلیعه کتاب شریف «اصول‌کافی» که مهمترین اثر حدیثی شیعه است با «کتاب‌العقل والجهل» آغاز می‌شود. حجت‌الاسلام محمد فیاضی کارشناسی دینی در این خصوص می‌گوید: ولادت مرحوم شیخ کلینی تقریباً همزمان با ولادت حضرت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و وفات او نیز مقارن با آغاز دوران غیبت کبری است. بنابراین دوران زندگی مرحوم کلینی در دوران غیبت صغری بوده است. خب این دوران از مهمترین مراحل تاریخی حیات شیعه است. یکی از ویژگی‌های این عصر این است که شیعه از لحاظ تعداد و جمعیت به بالاترین عدد خود رسیده است. به همین دلیل شیعه نقش موثری در تحولات سرزمین‌های اسلامی بازی می‌کرد.
سخت‌ترین اتفاق تاریخی شیعیان
او در خصوص دومین ویژگی این دوران می‌گوید: شیعه در حال تجربه سخت‌ترین اتفاق تاریخی خود است یعنی مرحله گذار از دوران امام حاضر به دوران امام غائب. این اتفاق باعث پیچیدگی‌ها و دشواری‌های زیادی در بین جریان شیعی شد. چون امام به عنوان رهبر فکری و سیاسی، نقش مهمی در انسجام فکری و نظم سیاسی و اجتماعی جریان‌های شیعی داشت. اگرچه در دوران ائمه پیشین نیز بین شیعیان از جهت فکری و سیاسی اختلافات و تقابل‌هایی اتفاق می‌افتاد اما در نهایت جریان شیعی به عنوان یک جریان منسجم با هویت مستقل شناخته می‌شد اما با فرارسیدن دوران غیبت امام، جریان شیعی و بلکه امت اسلامی از بهرمندی مستقیم از این موهبت الهی محروم شدند و در چنین شرایطی تبعاً شکاف‌های فکری و سیاسی بیشتر رخ نشان دادند. در این دوران بود که نقش علمایی همچون مرحوم شیخ کلینی برجسته می‌شود و همان رسالتی که ائمه معصومین به عنوان رهبران فکری جامعه داشتند برعهده عالمانی مثل مرحوم کلینی قرار گرفت. در این دوران بود که مکتب‌های فکری مختلف شیعه و اهل‌سنت و بطور خاص دو جریان مهم شیعی در مکتب فکری قم و مکتب فکری بغداد در اوج فعالیت خود بودند و گاه صف‌بندی‌ها و تقابل‌هایی نیز بین آنان شکل می‌گرفت.
حلقه وصل مکتب بغداد و قم
در این شرایط زمانی شیخ کلینی نقش بسیار تاثیرگذاری از خود نشان داد. فیاضی می‌گوید: شیخ کلینی به نوعی حلقه وصل بین مکتب فکری بغداد و حوزه حدیثی قم واقع می‌شود. یعنی مرحوم کلینی روایات را طی مدت ۲۰ سال عمدتاً در قم و از محضر محدثان قمی دریافت و تدوین می‌کند اما برای انتشار و تدریس کتاب الکافی به بغداد می‌رود و طبق شهادت مورخان کتاب الکافی شبیه به یک متن درسی در جلسات علمی بغداد تدریس و بررسی می‌شده است.او می‌گوید: جالب اینجاست که در دوران غیبت صغری ما شاهد بحران‌های فکری و جریان‌های انحرافی در میان جامعه اسلامی هستیم که مرحوم کلینی در پاسخ به فعالیت‌های تبلیغی این گروه‌ها کاملا گارد مهاجم و فعالانه دارد و کتاب‌ها و رسالاتی نگاشته است. یکی از این جریان‌های منحرف بحث ادعای نیابت و وکالت از طرف امام زمان عجل الله فرجه الشریف است. افراد مختلفی مدعی وکالت از امام زمان می‌شدند و هوادارانی دور خود جمع می‌کردند و مسائل فکری باطلی را در جامعه مطرح می‌کردند مثلا یکی از آنها حسین بن منصور حلاج معروف است که او هم ادعاهای باطلی مثل نیابت و وکالت از امام زمان را در میان جامعه شیعه رواج می‌داد و طبعا علما و محدثین با اینگونه افراد زاویه داشتند و روشنگری می‌کردند.
محمدون ثلاث ...
ویژگی دیگر این دوران این است که به دلیل غیبت امام معصوم، باب گفتگو و پرسش و پاسخ با امام بسته شد و از آن پس شیعه برای برطرف کردن نیازهای فکری خود باید به سخنان ائمه پیشین مراجعه می‌کرد و از اینجا بود که بحث تدوین روایات اهمیت مضاعفی پیدا کرد. فیاضی می‌گوید: البته در عصر ائمه پیشین احادیث اهل‌بیت توسط اصحاب ائمه نگارش و جمع‌آوری شده بود اما تدوین نشده بود و روایات در موضوعات مختلف بصورت غیرمنظم و بدون نمایه و بدون فهرست نگاشته شده بود. با آغاز دوران غیبت امام و مواجه شدن شیعه با مسائل نوپدید این نیاز احساس شد که برای نزدیک شدن به نظر امام معصوم باید تمام روایات یک موضوع خاص از پیامبر تا امام عسکری را ذیل یک عنوان مشخص گردآوردی کرد و سپس به بررسی اجتهادی آنها پرداخت. علمای چندی به این امر مهم و حیاتی اقدام کردند که مرحوم شیخ صدوق و مرحوم شیخ طوسی و مرحوم کلینی از مهمترین آنها بودند که به محمدون ثلاث شهرت پیدا کردند و نتیجه فعالیت علمی این علما تدوین کتب اربعه شیعه شد. بنابراین ماجرای تألیف کتاب شریف الکافی توسط مرحوم کلینی از همین نقطه و در چنین شرایطی آغاز می‌شود.در مقدمه کتاب اصول کافی مرحوم شیخ می‌نویسد که یکی از شیعیان از او درخواست می‌کند تا اثری را گردآوری کند تا شیعیان به وسیله آن کتاب دینشان حفظ شود و بتوانند طریق سعادت را طی کنند. این امر موجب شد تا فرصتی در اختیار مرحوم کلینی قرار گیرد تا اثر خود را در باب معارف دینی تکمیل کند. ایشان کتاب کافی را در سه بخش تدوین کردند، «اصول کافی»، که شامل عقاید و اخلاق است، «فروع کافی» که مربوط به ابواب فقهی است و بخش پایانی «روضة کافی» نام دارد که به مواعظ و موضوعات متفرقه می‌پردازد.
نباید میراث معرفتی اهل‌بیت را صرفاً در فقه و فروع احکام خلاصه کرد
فیاضی درباره ویژگی‌های کتاب الکافی می‌گوید: مهمترین ویژگی الکافی جامعیت عناوین آن است. اکثر جوامع روایی صرفاً به گردآوری روایات فقهی پرداخته‌اند اما مرحوم کلینی بخش بزرگی از کتاب الکافی را به موضوعات اعتقادی و اخلاقی و تاریخی و حتی موضوعاتی مثل سبک زندگی اختصاص داده و روایات مربوط را ذکر کرده است. در بین اصحاب ائمه و علمای شیعه این مسئله رایج بود که معارف به دو دسته فقه اکبر و فقه اصغر تقسیم می‌شوند. فقه اصغر همان احکام و مسائل فقهی در مورد احکام عبادات و معاملات است اما فقه اکبر شامل تمام مسائل معرفتی و فکری است که دین پاسخی برایش دارد. مرحوم کلینی به این نکته اساسی توجه کرد که نباید میراث معرفتی اهل‌بیت را صرفاً در فقه و فروع احکام خلاصه کرد و باید میراث حدیثی ائمه در موضوعات فکری و اعتقادی و اخلاقی و مسائل جاری زندگی را نیز به انسان‌ها عرضه کرد. لذا ایشان در بخش اصول کتاب الکافی، روایات در مورد مسائل عمیق عقلی و عقیدتی و اخلاقی را تدوین کرده و در بخش فروع، روایات فقهی خاص را گردآوردی کرد.او ادامه می‌دهد: ویژگی درخشان دیگری که الکافی دارد این است که با اینکه مرحوم کلینی اولین کسی بود که اقدام به تدوین و گزینش روایات کرد و هیچ الگویی قبل از خود نداشت، اما فهرست‌نگاری او بسیار خلاقانه است. عنوان‌بندی و نمایه‌سازی که شیخ کلینی در الکافی انجام داده و طراحی پلان و نقشه کلی او در ارائه روایات هنوز هم پس از هزار سال همچنان در نگاه و ذائقه مخاطب می‌نشیند و این نشان از نظم فکری و حسن سلیقه او در طراحی مباحث دارد.
حکایت همیشگی مهجور بودن قرآن و مظلوم بودن ائمه
اما بسی جای تأسف که کتاب الکافی در میان شیعیان امروز و بخصوص جوانان و نوجوانان نسل امروز ناشناخته است. فیاضی می‌گوید: حکایت ناشناس ماندن الکافی در میان جامعه امروز حکایت غریبی است. همان حکایت همیشگی مهجور بودن قرآن و مظلوم بودن ائمه است. این مسئله اتفاق جدیدی نیست و نمی‌شود صرفاً جامعه کنونی و نسل امروز را متهم کرد. در واقع این حکایت انسان است نه فقط حکایت جامعه و نسل امروز. تمام تلاش‌های ائمه از امیرالمؤمنین تا امام عسکری برای توجه دادن انسان به مبدأ و معاد بوده و برای مقابله با غفلتی بوده که نوع انسان دچارش بوده است. برای اینکه انسان امروز به جایگاه الکافی واقف شود باید به او بگوییم ما همه انسان‌ها خودمان می‌دانیم که کامل نیستیم و نواقصی داریم اما یک نسخه کامل بی‌نقص از انسان وجود دارد که ما به او می‌گوییم انسان کامل یا امام معصوم! باید به انسان‌ها بگوییم انسان کامل منتظر شماست او می‌خواهد دست شما را بگیرد و تا رسیدن به نسخه کاملتان همراه و یاور شما باشد. نقش امام معصوم همین است. او ادامه می‌دهد: ابتدا باید این تلقی در مخاطب ایجاد شود. جامعه ما اگر باور کند که درمان دردهایش بازگشت به مفاهیم دینی است، تبعاً به متون دینی و سنت اهل‌بیت و میراث حدیثی نیز علاقه و اقبال نشان خواهد داد. باید به این باور برسیم که اصلاح حکمرانی و اصلاح جامعه در گرو بازگشت به نهج‌البلاغه و الکافی و دیگر منابع دینی است.
محتوای الکافی برای نسل جدید جذاب ارائه شود
اما چرا نسل جوان امروز با این کتاب انس نگرفته است؟ فیاضی می‌گوید: من معتقدم برای بروزرسانی محتوای الکافی باید از بحث ترجمه و برگردان فارسی عبور کنیم. یک وقتی بود که تنها راه عرضه مفاهیم دینی این بود که متون دینی را با ترجمه فارسی در دسترس مخاطب قرار بدهیم. البته همین ترجمه ساده از الکافی هم برای مخاطب بسیار جذاب است. ما این را مکرر تجربه کردیم که مثلا در بحث منبر وقتی یک موضوع را مطرح می‌کنیم و بدون هیچ گزافه گویی، به سراغ بازخوانش روایات الکافی می‌رویم و پشت‌سرهم چند روایت را می‌خوانیم مخاطب کاملا جذب و درگیر موضوع می‌شود چون روایات الکافی بسیار زیبا و ناب هستند. الان روش‌های جدیدی برای عرضه مفاهیم وجود دارد. ترجمه و برگردان فارسی در واقع اولین مرحله از مراحل عرضه متون دینی به مخاطب است. در واقع با ترجمه ما متریال و ماده خام اولیه را به مخاطب داده‌ایم. اما از همین ماده خام می‌شود چندین خروجی مفید و موثر گرفت مثلا ایده فیلم یا طرح‌های گرافیک یا داستان...
نظر شما