دستگاه موسیقی که «موذن زاده» اذان را در آن خواند!

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، سال ۱۳۳۴ شمسی بود که رحیم مؤذن زاده اردبیلی که این جایگاه را از پدر به ارث برده بود، با حضور در میدان ۱۵ خرداد در استودیوی ۶، ماندگارترین اذان تاریخ ایران را خلق کرد. امروز پنجم خرداد ماه، بیستمین سالگرد رحلت استاد رحیم مؤذن زاده است.

بنابر روایت مهر، اذان، فراخوانی آسمانی به سوی نماز، نه تنها یک وظیفه دینی، بلکه یک پدیده فرهنگی و هنری است که در طول تاریخ اسلام، به ویژه در ایران، جایگاهی رفیع و تأثیری عمیق داشته است. صدای مؤذن، بیش از آنکه صرفاً اعلام وقت باشد، نوایی است که با تار و پود باورها، هنر، و احساسات جامعه درآمیخته و به شکلی منحصر به فرد در فرهنگ ایرانی-اسلامی تجلی یافته است.

در اسلام، مؤذن جایگاه والایی دارد. بلال حبشی، نخستین مؤذن پیامبر (ص)، نه فقط به دلیل صدای رسا، بلکه به دلیل ایمان راسخ و شجاعت در برابر آزار و اذیت‌ها، به عنوان نمادی از اخلاص و فداکاری در تاریخ اسلام ثبت شده است. وظیفه او، فراتر از اعلام وقت نماز، بیداری قلوب و یادآوری حضور خداوند در زندگی روزمره بود.

در فرهنگ ایرانی نیز، مؤذن همواره مورد احترام و تکریم بوده است. صدای اذان، نه فقط اعلام وقت نماز، بلکه یادآور ارزش‌های معنوی، پیونددهنده نسل‌ها، و نمادی از هویت فرهنگی است. در گذشته، موذن‌ها اغلب از میان افراد متدین، خوش‌صدا و آشنا به فنون موسیقی انتخاب می‌شدند و نقش مهمی در حفظ و انتقال این هنر ایفا می‌کردند. به عنوان مثال، در بسیاری از شهرهای تاریخی ایران، مناره‌های مساجد به عنوان نمادی از شهر و صدای اذان به عنوان بخشی از هویت صوتی آن شهر شناخته می‌شد. در ادبیات و اشعار فارسی نیز، بارها به اذان و مؤذن اشاره شده است، که نشان‌دهنده جایگاه ویژه آن در فرهنگ عامه است.

پلی بین معنویت و هنر

موسیقی، با وجود آنکه در فرهنگ مسلمانان در برهه‌هایی از زمان، همواره موضوعی بحث‌برانگیز بوده است با این حال، استفاده از نغمه‌ها و دستگاه‌های موسیقی در اذان، به دلیل هدف معنوی آن که همان دعوت به نماز و تذکر یاد خداوند تبارک و تعالی است مورد پذیرش گسترده‌تری قرار گرفته است. موذنان ایرانی، با بهره‌گیری از دستگاه‌ها و نغمه‌های موسیقی سنتی، اذان را به شیوه‌ای خاص و دلنشین اجرا می‌کنند که هم جنبه شرعی آن حفظ شود و هم زیبایی و تأثیرگذاری آن افزایش یابد.

برخی از دستگاه‌های موسیقی که در اذان‌های ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از:

ماهور، دستگاهی با شکوه و مجلل که حس امید، سرور و عظمت را القا می‌کند. استفاده از این دستگاه در اذان، می‌تواند احساس جلال و جبروت الهی را در دل شنونده زنده کند.

شور، دستگاهی غمگین، سوزناک و در عین حال عرفانی که حس خشوع، تضرع و اشتیاق به معبود را در دل بر می‌انگیزد. استفاده از این دستگاه در اذان، می‌تواند فضای روحانی و معنوی عمیقی ایجاد کند و شنونده را به تفکر و خودشناسی دعوت کند.

سه‌گاه، دستگاهی پیچیده، ظریف و سرشار از احساسات عرفانی که حس اتصال به عالم بالا و تجلیات الهی را تداعی می‌کند. استفاده از این دستگاه در اذان، می‌تواند تجربه‌ای روحانی و معنوی عمیقی را برای شنونده رقم بزند.

گوشهٔ روح الارواح گوشه‌ای کوچک ولی مهم در آواز بیات ترک است، در این گوشه، نت آغاز و ایست از موقعیت اولیه‌اش (که نت زیرپایهٔ شور بود) به یک درجه بالاتر (نت پایهٔ شور) تغییر می‌کند

چهارگاه، دستگاهی حماسی، قدرتمند و پرشور که حس عزت، اقتدار و شجاعت را به نمایش می‌گذارد.

همایون، دستگاهی آرام، متین و باوقار که حس سکون، اطمینان و تعادل را القا می‌کند.

انتخاب دستگاه مناسب و اجرای صحیح نغمه‌ها، نیازمند دانش، تجربه و ذوق هنری است. موذنان برجسته، با درک عمیق از این ظرایف، می‌توانند اذانی دلنشین و تأثیرگذار ارائه دهند که نه تنها وظیفه شرعی خود را انجام دهند، بلکه به ترویج هنر و فرهنگ ایرانی نیز کمک کنند.

میراثی از اخلاص و هنر

استاد رحیم موذن‌زاده اردبیلی که یکی از مشهورترین و ماندگارترین موذنان تاریخ ایران است در خانواده‌ای مذهبی و هنرمند در اردبیل متولد شد و از کودکی با فنون مداحی و اذان آشنا شد. پدرش، حاج عبدالکریم موذن‌زاده اردبیلی، نیز از موذنان برجسته بود و نقش مهمی در تربیت و پرورش او ایفا کرد.

مرحوم شیخ عبدالکریم اردبیلی، مؤذن بود و زمانی که در مسجد امام تهران اذان می‌خواند، صدایش به طور زنده از رادیو پخش می‌شد. شیخ عبدالکریم اردبیلی، تا سال ۱۳۲۲ در منطقه اردبیل به وعظ و اذان گویی مشغول بود و نخستین بار به خاطر اذانی که در این سال در رادیو گفته بود، شهرت پیدا کرد و سپس تا سال ۱۳۲۶ برنامه سحری رادیو را به صورت زنده، از طریق مسجد امام (مسجد شاه سابق) اجرا می‌کرد و در سال ۱۳۲۹ از دنیا رفت.

در خانواده مؤذن زاده که اغلب به فعالیت‌های مذهبی و اذان گویی پرداخته اند، رحیم مؤذن زاده، فرزند ارشد شیخ عبدالکریم است، راه پدر را با جدیت بیشتر پی گرفت و عملاً پس از درگذشت پدرش به جای او قرائت اذان را ادامه داد.

استودیو شش، سال ۱۳۳۴

بیش از ۸۰ سال است که از راه‌اندازی عمومی رادیو در ایران می‌گذرد. در سال ۱۳۲۷ رادیو به میدان ارگ ۱۵ خرداد منتقل شد و تا سال‌ها در آنجا ماند. سال ۱۳۳۴ شمسی بود که رحیم مؤذن زاده اردبیلی که این جایگاه را از پدر به ارث برده بود، با حضور در میدان ۱۵ خرداد در استودیوی ۶، ماندگارترین اذان تاریخ ایران را خلق کرد.استودیو شش به گفته خیلی‌ها، یکی از قدیمی‌ترین استودیوی ساختمان ارگ به شمار می‌رود که پذیرای هنرمندان عرصه رادیو در طول تاریخ فعالیت رادیو بود.

استاد رحیم موذن‌زاده، سال‌ها در مسجد امام تهران اذان گفت و صدای اذان او، هر روز از رادیو پخش می‌شد. اذان او، به دلیل لحن خاص، تسلط بر دستگاه‌های موسیقی ایرانی، اخلاص درونی و ادای صحیح کلمات، به سرعت در دل مردم جای گرفت و به یکی از ماندگارترین اذان‌های تاریخ ایران تبدیل شد.

زندگی استاد رحیم موذن‌زاده، سرشار از تواضع، فروتنی و عشق به اهل بیت (ع) بود. او همواره با اخلاص و ایمان قلبی، اذان می‌گفت و معتقد بود که این وظیفه، یک امانت الهی است که باید به بهترین نحو ادا شود. او همچنین به ترویج هنر اذان و آموزش آن به جوانان علاقه‌مند بود و تلاش زیادی برای حفظ و انتقال این میراث ارزشمند انجام داد.

اذان استاد رحیم موذن‌زاده اردبیلی، فراتر از یک فراخوان ساده برای نماز، یک اثر هنری ماندگار و نمادی از اخلاص و ارادت به ساحت پروردگار است. گویی روح نیایش و معنویت در تار و پود نغمه‌هایش تنیده شده و هر شنونده‌ای را با خود به ملکوت می‌برد. رمز جاودانگی این اذان، در تلفیق هنرمندانه و بی‌نظیر عناصر مختلف نهفته است.

لحن خاص و دلنشین استاد آمیزه‌ای از حزن و امید است. لحن استاد، گویی از اعماق جان برمی‌خیزد. صدایش، نه تنها رسا و گیرا، بلکه سرشار از احساس و لطافت است. حزن و اندوهی که در نغمه‌هایش موج می‌زند، یادآور غربت انسان در این دنیای خاکی و اشتیاق او به وصال معبود است. در عین حال، بارقه‌هایی از امید و سرور در صدایش به گوش می‌رسد که نویدبخش رهایی از بندهای دنیوی و رسیدن به آرامش ابدی است. این آمیزه هنرمندانه از حزن و امید، به اذان استاد، عمق و تأثیری دوچندان می‌بخشد و آن را در دل‌ها ماندگار می‌سازد. تصور کنید، در لحظات دلتنگی و تنهایی، شنیدن این اذان، چگونه می‌تواند تسلی‌بخش قلب‌های بی‌قرار باشد و امید را در دل‌ها زنده کند.

استاد، نه تنها یک مؤذن، بلکه یک موسیقیدان برجسته بود. او با تسلط کامل بر دستگاه‌های موسیقی ایرانی، به خوبی می‌دانست که چگونه از ظرفیت‌های هر دستگاه برای بیان مفاهیم معنوی اذان استفاده کند. انتخاب هوشمندانه دستگاه مناسب برای هر فراز از اذان، به او این امکان را می‌داد که احساسات مختلفی را در شنونده برانگیزد. برای مثال، استفاده از دستگاه شور در بخش‌هایی از اذان که به توحید و یگانگی خداوند اشاره دارد، حس خشوع و تضرع را در دل برمی‌انگیخت، در حالی که استفاده از دستگاه ماهور در بخش‌هایی که به رسالت پیامبر (ص) و دعوت به رستگاری اشاره دارد، حس امید و سرور را القا می‌کرد. این تسلط و مهارت، اذان استاد را به یک اثر هنری فاخر تبدیل می‌کرد که هم از نظر موسیقیایی ارزشمند بود و هم از نظر معنوی تأثیرگذار. باید گفت اذان مشهور استاد مؤذن زاده در گوشه روح الارواح آواز بیات ترک (زند) خوانده شده است.

گوشهٔ روح الارواح گوشه‌ای کوچک ولی مهم در آواز بیات ترک است. در این گوشه، نت آغاز و ایست از موقعیت اولیه‌اش (که نت زیرپایهٔ شور بود) به یک درجه بالاتر (نت پایهٔ شور) تغییر می‌کند. از این جهت، این گوشه بیات ترک را به فضای مدار اصلی دستگاه شور نزدیک‌تر می‌کند؛ اگر چه نت شاهد در آن کماکان ثابت می‌ماند (و به نت شاهد شور که یک درجه پایین‌تر از شاهد بیات ترک است، تغییر نمی‌یابد).

آنچه اذان استاد رحیم مؤذن زاده را از سایر اذان‌ها متمایز می‌سازد، اخلاص و صفای باطنی اوست. او با تمام وجود به کلماتی که ادا می‌کرد، ایمان داشت و این ایمان، در صدایش منعکس می‌شد. گویی او، نه برای نمایش مهارت‌های خود، بلکه برای رضای خداوند و دعوت بندگان به سوی او، اذان می‌گفت. این اخلاص، به نغمه‌هایش، قدرت و تأثیری سحرآمیز می‌بخشید و آن را در دل‌ها جاودانه می‌ساخت. تصور کنید، کسی که با تمام وجود به آنچه می‌گوید، باور دارد، چگونه می‌تواند بر قلب‌ها اثر بگذارد و انسان‌ها را به سوی حقیقت رهنمون سازد.

استاد، به اهمیت تلفظ صحیح و واضح کلمات عربی در اذان، واقف بود. او با دقت و وسواس فراوان، تلاش می‌کرد تا هر کلمه را به درستی ادا کند و معنای آن را به مخاطب منتقل کند. این احترام به ساحت قرآن و زبان عربی، نشان‌دهنده تعهد و مسئولیت‌پذیری او در انجام این وظیفه خطیر بود. او می‌دانست که هرگونه اشتباه در تلفظ، می‌تواند معنای اذان را تغییر دهد و از تأثیرگذاری آن بکاهد.

حاج رحیم مؤذن زاده، با استفاده از تنوع در نغمه‌ها و ملودی‌ها، اذان را از یکنواختی و خستگی خارج می‌کرد. او با ایجاد تغییرات ظریف در نغمه‌ها، می‌تواند توجه شنونده را حفظ کند و مانع از بی‌توجهی او به کلمات اذان شود. این تنوع، اذان استاد را به یک اثر هنری پویا و جذاب تبدیل می‌کرد که هر بار شنونده را با تجربه‌ای جدید روبرو می‌کرد.

اذان استاد رحیم موذن‌زاده اردبیلی، یک میراث گرانبها و نمادی از تلفیق هنر و معنویت در فرهنگ ایرانی-اسلامی است. این اذان، نه تنها یک فراخوان برای نماز، بلکه یک اثر هنری جاودانه است که با گذشت سال‌ها، همچنان در دل‌ها زنده است و به عنوان الگویی برای موذنان جوان، الهام‌بخش آنان در راه خدمت به دین و هنر خواهد بود.