به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، کتاب «نقش‌مُهرها در نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران» تالیف محمدجواد جدی، سحر جدی با مقدمه‌ای از رسول جعفریان از سوی انتشارات کتاب‌آرایی ایرانی منتشر شد. این کتاب پس از مقدمه و درآمد به ویژگی نقش مهرها در نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و معرفی نقش مهرها در نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می‌پردازد. پایان‌بخش کتاب منابع و نمایه آمده است.
بی‌شک مهم‌ترین و نخستین گام در راه پژوهش‌های مهرشناسی و شناسایی مهرها و نقش مهرها، بازخوانی متن و سجع درست این آثار ارزشمند به‌یادگارمانده از پیشینیان است. گاه با قرائت درست این متون تاریخی از نسب، سلیقه و حتی اعتقادات مذهبی صاحب مهر اطلاعات ارزشمندی به دست آورده می‌شود و از شیوه‌های خوشنویسی و حکاکی هنرمندان دوره‌های گوناگون نیز آگاهی به دست می‌آید.
تأکید مکرر نویسنده این کتاب بر توجه به مهرها و نیز نقش مهرهای موجود بر اسناد گوناگون، فرمان‌ها و نسخه‌های خطی، نقش اعتباربخش منحصربه‌فرد آنهاست که در جایگاه مهم‌ترین رکن اسناد، از اهمیت کلیدی برخوردار هستند و رازگشای بخشی از مجهولات تاریخی به کمک آنهاست.
از آن‌جا که در گذشته، مهرها همچون برگ هویت و شناسنامه افراد نیز کاربرد داشته‌اند، شناسایی و بازخوانی هر مهر یا نقش مهری به‌مثابه شناسایی و معرفی فردی مشخص در میان صفحات تاریک تاریخ محسوب می‌شود و بخش قابل توجه آنها از منظر هنری نیز بسیار ارزشمند به شمار می‌آیند. این آثار و نقش مهرهای باشکوه اثر و یادآور هنر و هنرمندان بزرگ حکاک در روزگاران گذشته‌اند که غالبا اصل آنها در گذر زمان از بین رفته‌اند و تنها نقش آنها در لابلای صفحات نسخ گوناگون و اسناد تاریخی برجای‌مانده که به‌روشنی گواه تلاش و هنرنمایی این هنرمندان عموماً گمنام‌اند.
در این کتاب معرفی نقش مهرهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران انجام گرفته است. در این مجموعه معرفی نقش مهرها به ترتیب کد نسخه در کتابخانه انجام گرفته است و با تنظیم نمایه مجزای «انواع خطوط» و نیز «دوره‌های تاریخی» امکان دسترسی راحت‌تر فراهم آمده است.
از نگاه آماری در این کتاب ۴۵۰ نقش مهر معرفی شده‌اند؛ نقش مهرهایی که امکان شناسایی داشتند، از نقطه‌نظر فراوانی تعلق به دوره‌های تاریخی، نوع خطوط به‌کاررفته و شکل به این ترتیب ارزیابی می‌شوند:
دوره قاجار ۲۶۵ نقش مهر، دوره صفوی ۸۶ نقش مهر، دوره افشاری ۳۹ نقش مهر، زندیه ۹ نقش مهر، تیموری ۱۰ نقش مهر، سده‌های ابتدایی دوره اسلامی ۳ نقش مهر، گورکانی ۱ نقش مهر و بقیه نامشخص بودند.
فراوانی نوع خطوط به‌کاررفته به این ترتیب است: نستعلیق ۳۰۶ نقش مهر، ثلث ۹۷ نقش مهر، طغرا ۹ نقش مهر، کوفی ۷ نقش مهر، تصویری ۳ نقش مهر، عبری ۱ نقش مهر.
همچنین شکل نقش مهرها به ترتیب عبارت‌اند از: بیضی ۲۲۶ نقش مهر، چهارگوش ۱۴۴ نقش مهر، گرد ۲۹ نقش مهر، هشت‌گوش ۱۵ نقش مهر، گلابی شکل ۲ نقش مهر، شکل خاص ۴ نقش مهر.
این نقش مهرها گاه در فهرست‌نویسی نسخ و اسناد خطی مورد بی‌مهری قرار گرفته و اشاره‌ای به آنها نشده یا با بازخوانی‌های نادرست انتساب‌ها و ارجاعات ناصواب را سبب شده‌اند که این خود وظیفه خطیر توجه و بازخوانی درست آنها را بیش از پیش نمایان می‌کند.
پر واضح است که فهرست‌نویسی بازخوانی و معرفی مهرهای به یادگار مانده و نیز نقش مهرهای موجود بر اسناد و نسخ گوناگون تنها گام نخست و سرآغاز شناسایی صاحبان آنها و نیز کار تحلیلی بر روی آنهاست. گامی که ضرورت فوق‌العاده‌ای داشته و دستمایه اصلی هر کار پژوهشی این حوزه در آینده است و بی‌شک کار پژوهش بدون پشتوانه و استناد به منابع و آثار معرفی شده و فهرست‌ها کاری دشوار و گاه سطحی و غیر علمی محسوب می‌شود.
درباره اهمیت بازخوانی مهرها و نقش‌مهرها باید بدانیم در موارد بسیاری با معرفی و بازخوانی درست نقش مهرهای مندرج بر روی نسخه‌ای به یادگار مانده دوره تاریخی و گاه تعلق نسخه‌ای به شخصیتی روشن شده است. همچنین این توجه رهگشای شناسایی سایر اسناد و نسخه‌هایی است که نسخه‌پژوهان و علاقه‌مندان پیش از این و یا در آینده با آنها برخورد می‌کنند بارها برای نگارنده پیش آمده که تنها با شناسایی یک نقش مهر، دوره تاریخی مکان جغرافیایی و گاه تعلق نسخه‌ای به شخصیتی روشن شده است. همچنین این توجه رهگشای شناسایی سایر اسناد و نسخه‌هایی است که نسخه‌پژوهان و علاقه‌مندان پیش از این و یا در آینده با آنها برخورد می‌کنیم.
از مهم‌ترین علل ناتوانی مشتاقان قرائت مهرها و نقش مهرها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) نداشتن کیفیت لازم نقش مهرها به دلیل خوب زده نشدن یا فرسایش اسناد در طول گذر زمان که در چنین مواردی لازم است برای بازخوانی صحیح آنها برای یافتن و رویت نقش مهری دیگر و با کیفیت بهتر از همان مهر کوشید. (ن ک: معرفی مهر شاه سلطان حسین صفوی در زمان ولیعهدی)
ب) عدم آشنایی با اصول و مبانی خوشنویسی و حکاکی خطوط گوناگون
ج) عدم آشنایی با اوزان و قواعد شعری
د) عدم تسلط به زبان‌های مورد استفاده در مهرهای اسلامی به‌ویژه عربی (آیات اذکار و احادیث) فارسی (متون ادبی و تاریخی اردو و ترکی که در سلسله مقالات جستارهای مهرشناسی دوره جدید مجله نامه بهارستان) و سلسله مقالات بازخوانی مهرها و نقش مهرهای ناخوانده (فصلنامه میراث شهاب) به نمونه‌های بارزی از آنها پرداخته‌ام.
بخش اعظمی از نقش مهرهای معرفی شده در این مجلد یعنی تا که شماره ۱۴۳۲ از نسخه‌های اهدایی مرحوم سید محمد مشکوه است به پاس احترام و گرامیداشت این کار ارزشمند معرفی کوتاهی از او خالی از لطف نیست:
سیدمحمد مشکوه (مشکات) متولد سال ۱۲۷۹ خورشیدی در شهر بیرجند و در گذشته به سال ۱۳۵۹ ه. خ در لندن و مدفون در شهر قم است. وی از شاگردان ادیب نیشابوری در مشهد بود و در سال ۱۳۱۱ ه. خ به دعوت وزارت معارف وقت به آموزش فلسفه در مدرسه سپهسالار پرداخت و در آن‌جا شرح منظومه حکمت ملا هادی سبزواری، شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا و نیز بخش الهیات شفا را آموزش می‌داد. در سال ۱۳۱۵ ه.خ از دانشگاه تهران در رشته زبان و ادبیات فارسی دکتری گرفت و در سال ۱۳۱۶ ه.خ نشان درجه دوم علمی اخذ کرد.
او در ۱۳۲۹ ه.خ به درجه استادی دانشگاه تهران نائل آمد. وی در زمینه نسخه‌شناسی تبحر بسیار داشت و بیش از هفتاد کتاب در زمینه تصحیح متون و تألیف از او باقی مانده است. او شعر نیز می‌سرود و بسیاری از اشعارش به چاپ رسیده است. از کارهای بسیار ارشمند استاد مشکوه اهدای کتابخانه شخصی‌اش به کتابخانه دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۸ خورشیدی است.
از نکات جالب توجه برخی نقش مهرهای موجود بر نسخ خطی همراهی آنها با دستخط صاحبان مهرهاست که می‌تواند کمک شایانی به آشنایی با سایر نوشته‌های او باشد. از این روی در چنین مواردی سعی شده است، تصویر دستخط‌ها همراه تصویر نقش مهرها درج شود. در میان انبوه نقش مهرهای معرفی شده در این مجموعه به نقش مهرهایی با اهمیت بسیار متعلق به رجال و چهره‌های سیاسی و فرهنگی اشاره شده است.
نقش مهرهای دوره ولیعهدی شاه سلطان حسین بر نسخه شماره ۴۴۸، فتحعلی‌شاه قاجار بر نسخه شماره ۱۲۵، عمادالدوله پسر فتحعلی‌شاه قاجار بر نسخه شماره ۲۸۵، بیان‌السلطنه شماره ۱۱۶، احتشام‌الدوله شماره ۱۷۸ و ۱۲۳۹ (احتشام‌الدوله لقب خانلر میرزا پسر عباس‌میرزا و نیز سلطان اویس‌میرزا پسر فرهادمیرزا و نوه عباس‌میرزا بوده است، بصیرالملک شماره ۲۵۳، سالارالدوله شماره ۲۶۱، نجم‌الدوله شماره ۴۰۴، برهان‌السلطنه ۴۸۵، محمدمحسن‌میرزا ۴۷۶، مشیر افخم وزیر تألیفات ۶۴۷، عبدالغفار نجم الملک ۶۶۹، معتمد الدوله ۸۱۰، بدیع الملک پسر امام قلی میرزا عماد الدوله ۶۳، جعفر قلی پسر عباسقلی خان امین الوزاره ۸۸۴، عبد الفاضل پسر موید الدوله ۱۰۶۰، مستشارالملک القب میرزا حسنعلی مستشار ادیب، نقش مهر سیف‌الله میرزا پسر فتحعلی شاه ۱۴۳۰ و… نقش مهر ملک الاطبا شماره ۴۵۹ همچنین نقش مهرهای علما و رجال مذهبی همچون نقش مهر شخصی و نقش مهر وقف شیخ بهایی بر نسخه شماره ۴۶۹، علم الهدی ۲۶۲، شیخ فضل‌الله نوری ۱۰، نقش مهر کتابخانه ایشان بر نسخه شماره‌های ۳۱، ۱۰، ۵۲، شیخ مرتضی انصاری ۷۵۵، لطفعلی صدر الافاضل ۳۴۳ و نقش مهرهای مهمی چون هشت نقش مهر گوناگون از یک فرد بر صفحه‌ای از نسخه شماره ۱۹۵ دست نوشته تعیین مزد حکاکی دو مهر از جنس عقیق و چینی از قرار حرفی پنج شاهی در عهد ناصرالدین شاه قاجار بر نسخه شماره ۴۰۰ و بیتی از نظامی گنجوی بر نقش مهر نسخه شماره ۱۱۸ می‌توان اشاره کرد. مضامین قرآنی بسیاری از نقش مهرها نیز جالب و قابل تأمل هستند که در معرفی آنها ذکر شده‌اند.
به دلیل وجود مجلدهای بعدی و عدم امکان دسته‌بندی بر حسب خطوط، معرفی نقش مهرها در این مجموعه به ترتیب که نسخه در کتابخانه انجام گرفت و با تنظیم نمایه مجزای «انواع خطوط» و نیز «دوره‌های تاریخی» امکان دسترسی راحت‌تر فراهم آمد و در مواردی که چند نقش مهر از یک مهر در نسخه‌ای موجود بود که در هر یک بخشی از آن امکان بازخوانی داشت هر دو نقش مهر درج شد تا بازخوانی آنها توسط علاقه‌مندان تسهیل شود.
همچنین برای بازخوانی علاقه‌مندان تصویر آنها با بزرگ‌نمایی مناسبی درج شده است. مبنای مولفان برای تفکیک دوره‌های متأخر صفوی افشاری زندیه و قاجار کتاب سلسله‌های اسلامی جدید نوشته با سورت (۱۳۸۱) است. بر این اساس دوره تیموری ۹۱۳-۷۷۱ ه.ق دوره صفوی: ۱۱۳۵-۹۰۷ ه ق افشاری ۱۲۱۰-۱۱۴۸ ه.ق، زندیه ۱۲۰۹-۱۱۶۴ ه.ق و قاجاریه ۱۳۴۴-۱۱۹۳ ه.ق، قلمداد می‌شوند. از آن‌جایی که گاه برخی تاریخ‌های مندرج بر روی مهرها با دوره‌های گوناگون هم‌پوشانی دارند با در نظر گرفتن سبک خطوط یا حوزه جغرافیایی تنها به ذکر یکی از دوره‌ها بسنده شد و در صورت عدم قطعیت و احتمال این موارد با علامت سوال مشخص شدند.
بیشتر مهرها به‌ویژه مهرهای بعد از دوره صفوی دارای تاریخ هستند و برای دسترسی راحت‌تر تاریخ مهرها را نه در ادامه متن مهرها بلکه به صورت مستقل و مجزا آوردیم تا سهولت لازم برای مطالعه و مراجعه علاقه‌مندان فراهم آید. عدم درج اندازه دقیق نقش مهرها به دلیل عدم امکان جعل آنها است که متأسفانه این روزها توسط عده‌ای سودجو که به حق تنگ‌های عالم هنر هستند صورت می‌گیرد. غافل از آن‌که معرفی مهرها و نقش مهرها نه برای کلیشه‌سازی و جعل آنها بلکه با هدف تسهیل شناسایی استاد گوناگون و نیز آشنایی هنرمندان با اصول طراحی خوشنویسی و حکاکی هنرمندان پیشین صورت می‌گیرد. جاعلان با هدف قریب علاقه‌مندان آثار هنری و کسب مال حرام به جعل و تقلب اهتمام دارند و لعن و نفرین ابدی را برای خود و هم دستان‌شان خریدارند و سبب سندسازی و ایجاد اشکال استنباط‌های نادرست در روند تحقیقات پژوهشگران می‌شوند بی‌شک شناسایی و پیگرد قانونی این خیانت آشکار وظیفه ملی و میهنی همگان است.
کتاب «نقش‌مُهرها در نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران» تالیف محمدجواد جدی، سحر جدی در ۱۷۴ صفحه و قیمت ۴۷۰ هزار تومان از سوی انتشارات کتاب آرایی ایرانی منتشر شد.
۲۵۹
نظر شما