کابوس قرن هنوز پایان نیافته است / پرونده هفته

پوریا ناظمی: 5 ژوئن 1981 / نیمه خرداد 1360 روزی بود که برای نخستین بار جامعه جهانی خود را با سایه کابوسی کشنده روبرو دید، کابوسی که هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد به یکی از مهم‌ترین چالش‌های سلامت در اواخر قرن 20 و آغاز قرن 21 بدل شود. در این تارخ سی.دی.سی یا مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های آمریکا بروز غیرعادی یک بیماری به نام Pneumocystis pneumonia را در بین 5 مرد همجنس‌گرای ساکن لس‌آنجلس گزارش کرد. این بیماری به واسطه فعالیت نوعی قارچ شبیه به مخمرها ایجاد می‌شود. این قارچ به طور طبیعی در ریه اکثر مردم وجود دارد اما سیستم ایمنی بدن انسان مانع فعالیت و آسیب رساندن آن می‌شود. پیش‌تر این بیماری در بین کسانی دیده شده بود که دچار نقص مادرزادی سیستم دفاعی بدن بودند، اما این اتفاق تازه ای بود که سیستم ایمنی بدن به دلیلی فعالیت خود را به این شکل متوقف کند.
آنچه باعث بروز ناگهانی این بیماری در بین این افراد شده بود، ویروسی بود که سیستم دفاعی بدن آنها را از کار انداخته بود. ویروسی که به نام HIV یا ویروس نقص ایمنی انسان نام‌گذاری شد. در ابتدا تصور بر این بود که عامل این بیماری تنها در بین جامعه همجنس‌گرایان وجود دارد و به همین دلیل نام‌هایی که به این بیماری داده شده بود ، اشاره به این منشأ داشت. اما به زودی معلوم شد ویروسی که این بیماری را به وجود می‌آورد، مختص این گروه از جامعه نیست.
سال بعد، سی.دی.سی نامAIDS که مخفف عبارت «سندروم نقص ایمنی اکتسابی» است را برای این بیماری پذیرفت و از آن به بعد، کابوس ایدز به چالشی نه تنها پزشکی، که فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بدل شد. البته ریشه‌های این بیماری به اندکی قبل‌تر برمی‌گشت. تحقیقات بعدی رد این بیماری را تا 1959/1338 و 1960/1339 در کنگو دنبال کرد، جایی که به نظر می‌رسید این ویروس چیزی حدود 50 سال قبل از آن از ویروسی که بین شامپانزه‌ها شایع بوده، توسعه و جهش پیدا کرده و قابلیت انتقال به انسان را پیدا کرده است.

در جستجوی درمان
از زمانی که ویروس HIV و دو گونه مختلف آن که به HIV-1 و HIV-2 معروف هستند شناسایی شدند، پیدا کردن درمانی برای این بیماری در اولویت قرار گرفت. مطالعات بعدی نشان داد ویروس برای انتقال از انسان به انسان دیگر راه‌های محدودی در اختیار دارد. این ویروس تنها از طریق رابطه جنسی، انتقال خون آلوده و از طریق مادر به فرزند منتقل می‌شود. محدود بودن راه‌های انتقال این امیدواری را ایجاد می‌کرد که شانس بیشتری برای پیدا کردن داروهای پیشگیری در اختیار محققان قرار گیرد، اما تلاش‌ها چندان نتیجه‌بخش نبود. به همین دلیل تلاش‌ها عمدتا بر روش‌های پیشگیری از انتقال بیماری متمرکز شد. کاری که به ویژه در کشورهای در حال توسعه چندان هم ساده نبود.
بر اساس آمارهای موجود تا پایان سال 2010/1389 در کل جهان قریب به 34 میلیون نفر با بیماری ایدز زندگی می‌کردند که نیمی از آن‌ها را زنان و حدود 3.5 میلیون نفر را کودکان تشکیل می‌دادند. در این سال به تنهایی 2.7 میلیون نفر به این ویروس آلوده شدند. این روند در کشورهای در حال توسعه و کشورهای آفریقایی از میانگین جهانی بسیار بالاتر بود.

انکارگرایی در ایدز
در حالی‌که ایدز هر روز تعداد بیشتری را به کام خود می‌کشید، از یک سو دوران پنهان بودن بیماری و از سوی دیگر عدم رغبت برخی از کشورها و نهادهای مرتبط با سلامت برای صحبت کردن از ایدز که به پدیده «انکارگرایی در ایدز» معروف شد، به رشد این بیماری کمک می‌کرد.
بیماری ایدز تاثیرات عمیقی بر اقتصاد سلامت کشورهای درگیر به جای گذاشت و مسایل فرهنگی زیادی را به چالش کشاند. یکی از مشکلات ناشی از انکار گرایی در بحث ایدز این بود که نه تنها مردم به دلیل عدم آشنایی با روش‌های انتقال بیشتر در خطر قرار می‌گرفتند، که افراد بیمار نیز زندگی بسیار دشواری را پیش رو داشتند.باورهای غلط باعث می‌شد مردم از آنها فرار کرده و نوعی از بیماران بترسند. در بسیاری از جوامع به جای توضیح واقعیت و روش‌های متعدد اتقال ایدز، آن را به بیماری ناشی از سقوط ارزش‌های اخلاقی تفسیر کردند و تصویری از این بیماری به مردم ارایه شد که گویا تنها افراد بی‌بند و بار یا معتادان در خطر قرار دارند. این تصویر غلط، بار فرهنگی منفی را به این بیماری تحمیل کرد. همین مساله باعث شده بود تا بسیاری از مبتلایان بیماری خود را تا حد امکان پنهان کنند و همین امر هم به رشد بیماری کمک می‌کرد.
تلاش‌ها برای پیدا کردن راه‌حلی برای این بیماری اگرچه باعث مطالعات گسترده در دنیای پزشکی شده بود، اما بازار حاشیه‌ای نیز برای این موضوع فراهم آورد. هر ازچندگاهی خبرهایی از گوشه و کنار به صدر عناوین خبرها راه می‌یافت که درمانی برای این بیماری پیدا شده است. اهمیت موضوع در بین مردم فرصت مناسبی برای بروز شبه‌علم در حول و حوش این بیماری را نیز فراهم آورده بود. یک بار شخصی در آفریقا ادعا کرد با استفاده از ترکیبی گیاهی و طب سنتی درمان قطعی ایدز را پیدا کرده است! درحالی‌که رسانه‌ها درگیر این خبرها و همچنین پوشش تلاش‌های علمی جدی در این زمینه بودند، ایدز قربانیانش را به دام می‌انداخت.

امید تازه
تلاش‌ها برای مهار این بیماری اگر چه درک بهتری از آن را در اختیار دانشمندان قرار داده، اما هنوز هیچ درمان دارویی قطعی برای پیشگیری و یا درمان آن وجود ندارد. ایدز بیماری‌ای است که سیستم دفاعی بدن را تحت تاثیر قرار داده و آن را از کار می‌اندازد، به همین دلیل بیماری‌ها و عفونت‌هایی که در شرایط عادی با مقابله سیستم دفاعی بدن مواجه می‌شوند و برای سلامت ما بی خطر هستند، به راحتی می‌توانند شخص را از پای در بیاورند. به همین دلیل است که داروهایی که سیستم دفاعی بدن را تقویت می‌کند در مبارزه با ایدز و کاهش اثر آن می‌تواند به مبتلایان ایدز کمک کند.
تاکنون مراجع جهانی نظارت بر درمان و دارو داروهای خاصی را برای کمک به فرد در مبارزه با ایدز تجویز کرده بوند. اما زمانی که شورای مشورتی FDA (اداره نظارت بر غذا و داروی ایالات متحده) استفاده از یک داروی خاص را که پیش از این برای مبتلایان به ایدز تجویز می‌شد برای کمک به پیشگیری آن توصیه کرد، بسیاری از رسانه‌های جهان از آن به خبری مهم در عرصه مقابله با ایدز یاد کردند و گاه با تیترهای اشتباهی نظیر داروی مبارزه با ایدز و یا داروی پیشگیری از ایدز به استقبال این خبر رفتند. اما این دارو چیست و چه کار می‌کند؟

ترووادا چیست؟
این دارو Tenofovir/emtricitabine است که با نام تجاری Truvada عرضه می‌شود. این دارو ترکیبی از 300میلی‌گرم Tenofovir و 200 میلی‌گرم emtricitabine است. ترکیب این دو دارو در قالب یک قرص به این دلیل است که از یک سو باعث می‌شود تعداد داروهای مورد نیاز برای مصرف بیمار کاهش یابد و از طرف دیگر ضریب دقت استفاده از دارو در طی دوره درمان افزایش پیدا کند. معمولا زمانی که بیمار به دلایل مختلف نیاز به استفاده مکرر و متعدد از داروهای مختلف دارد، این احتمال وجود دارد که به دلیل تعدد آنها، سهوا در روند و زمان استفاده از آنها دچار اشتباه شود. این موضوع به ویژه در داروهایی که باید به صورت ترکیبی مصرف شوند تا اثر مناسبی داشته باشند صادق است. داروهای مقابله با ایدز نیز معمولا به صورت ترکیبی تجویز می‌شوند.
نکته‌ای که باعث تفاوت این داروی خاص از بقیه داروهای کاهنده تاثیر ایدز وجود دارد، تحقیقاتی است که برروی پتانسیل این دارو در جلوگیری از شکل‌گیری ایدز انجام شده است. بر اساس نتایج این تحقیقات بود که کمیته مشورتیFDA در تاریخ 10 می 2012/21 اردیبهشت 1391 با صدور توصیه‌نامه‌ای استفاده از این دارو را به عنوان بخشی از اقدامات موثر در پیشگیری از ابتلا به بیماری ایدز در بین افراد در معرض خطر ابتلای بالا و تنها به عنوان بخشی از برنامه‌های پیشگیری برای استفاده در بازار دارویی آمریکا توصیه کند.
این توصیه پس از مطالعه نتایج مطالعات متعدد روی افراد در گروه‌های در معرض خطر بالای ابتلا به ایدز (نظیر افرادی که همسرشان مبتلا به ایدز است) به دست آمده است. 3 تحقیق عمده صورت گرفته بود. در یکی از آنها میزان ابتلا درمیان مردان همجنس‌گرای در معرض خطر بالای ابتلا که از این دارو استفاده می‌کردند، نشان داد میزان عفونت ایجاد شده در آنها 48 درصد کمتر از کسانی است که که به آنها دارونما داده شده بود. در تحقیقی دیگر که از سوی CDC انجام شده بود، میزان ابتلا در بین زنان و مردان مورد آزمایش که در رده افراد دارای پتانسیل بالای ابتلا هستند، نشان از کاهش 63 درصدی نسبت به گروه نمونه داشت و در تحقیق دیگر که از سوی دانشگاه واشینگتن انجام شده بود، مشخص شد در بین زوج‌های کنیایی که یکی از آنها مبتلا به ایدز است، استفاده از این دارو تا 62 درصد شانس ابتلا را کاهش می‌دهد.

انتقادهای جدی
چنین موفقیتی به تنهایی دست‌آورد بزرگی محسوب می‌شود، اما تصمیم کمیته مشورتی FDA برای توصیه این دارو به عنوان بخشی از برنامه‌های پیشگیرانه برای افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا قرار دارند، با انتقادهایی هم مواجه است.
یکی از این انتقادها به این مساله باز می‌گردد که استفاده گسترده از این دارو که دارای اثر قابل قبولی برروی مبتلایان است، ممکن است باعث مقاوم شدن ویروس در مقابل این دارو شود و در صورتی که این افراد به ایدز مبتلا شوند، دیگر این دارو نتواند نقشی را که تاکنون در مهار بیماری ایفا می‌کرد، برای این افراد ایفا کند.
از سوی دیگر نگرانی‌هایی نیز درباره اثرات جنبی این دارو وجود دارد. بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده از این دارو می‌تواند اثرات جانبی مانند پوکی استخوان، کاهش اشتها، تهوع، اسهال، گیجی و مسمویت کلیه و کبد را در برخی از استفاده‌کنندگان به همراه داشته باشد.
از سوی دیگر هزینه استفاده از این دارو بالاست. در حال حاضر هزینه استفاده از این دارو در یک دوره یک ماهه حدود 1200 دلار آمریکا است. اما جدی‌ترین نگرانی این است که کسانی که در معرض ریسک بالای ابتلا به این بیماری قرار دارند، با استفاده از این دارو بقیه جنبه‌ها و روش‌های پیشگیری از ایدز را جدی نگرفته و به آنها کم‌توجهی کنند. این دارو تنها در صورتی که به عنوان مکلی بر دیگر موارد پیشگیرانه مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند مفید باشد و به هیچ وجه نمی‌تواند جایگزین کاملی برای همه این روش‌ها باشد.

سخن آخر
با اهمه این اوصاف تایید این دارو شاید گامی دیگر در تلاش برای مهار این کابوس باشد، کابوسی که هنوز تا پیدا شدن درمان و یا راه‌حل قطعی برای پیشگیری از آن مسیری طولانی در پیش است در این میان شاید مهم‌ترین راه برای جلوگیری از توسعه کابوس ایدز، آگاهی‌بخشی است. آموزش عمومی درباره این بیماری، روش‌های انتقال و روش‌های پیشگیری از ابتلا مهم‌ترین نقش را در کنترل آن ایفا می‌کند. نقطه قوت ما در برابر این بیماری محدود بودن راه‌های انتقال آن است و با آگاهی درباره آن و رعایت اصول پیشگیری از بیماری می‌توان تا حد بسیار چشمگیری جلوی رشد آن را گرفت، اما اگر قرار باشد این روش‌های پیشگیری کارآمد باشند، باید مردم را از آنها آگاه کرد. این آگاهی باید بر مبنای واقعیت‌های جامعه صورت پذیرد و صرفا حرف‌های شعاری وتکیه بر پیش‌فرض‌های غلط نمی‌تواند جامعه را در برابر ابتلای به آن ایمن سازد. تا زمانی که داروی این بیماری یا پیشگیری از آن کشف شود، آگاهی تنها دشمن ایدز به شمار می‌رود.
5353