به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، یکی از رویدادهای مهمیکه تا سالها در عرصه سیاسی ایران تاثیرگذار بود فرار گروهی از زندانیان حزب توده از زندان قصر در ۲۴ آذر ۱۳۲۹ بود. در این زمینه با محمدعلی احمدی از تاریخنگاران و تاریخپژوهان معاصر و مولف کتاب «گفتمان چپ در ایران» با عنوان فرعی (دوره قاجار و پهلوی اول)» به گفتوگو نشستیم که در ادامه میخوانید:
با توجه به ۲۴ آذرماه و سالروز فرار رهبران حزب توده در یک عملیات برنامهریزی شده از زندان قصر در سال (۱۳۲۹)؛ لطفا بفرمایید چرا رهبران حزب توده بازداشت و زندانی بودند؟
بهمن سال ۱۳۲۷ شاه که در سالروز افتتاح دانشگاه تهران برای اعطای دانشنامه تحصیلی به دانشجویان دانشکده حقوق به این دانشگاه رفته بود، ترور شد که البته ترور نافرجانی بود و وی از این ترور جان سالم به در برد. ضارب فردی به نام ناصر فخرآرایی از منتسبین به حزب توده بود که در دم توسط نیروهای محافظ شاه کشته شد. در برخی اظهارنظرها گفته شده که فخرآرایی از اعضای سابق حزب توده بوده که البته هنوز از عضویت وی در حزب توده سندی به دست نیامده است. اما گمانهزنیهایی در ارتباط با مرتبط بودن او با کیانوری وجود دارد که در هر صورت وی را به حزب توده منتسب میداند. شاه که در این دوره انگیزه بالایی برای به حاشیه راندن احزاب سیاسی، مخصوصا جریانهای فکری رقیب با ایدئولوژی حاکمیت داشت، حزب توده را غیرقانونی اعلام کرد. نیروهای شاه به دفاتر حزب در سراسر کشور حمله، آنها را تعطیل و رهبران حزب را دستگیر کردند.
آیا مشخص شد که حزب توده در آن فرار نقش داشت یا نه؟
به اعتقاد بنده امروزه با بررسی اسنادی که در دسترس قرار داشته و موجود است میتوان به این نتیجه رسید که خود تودهایها در مرکز طراحی نقشه فرار از زندان قصر قرار داشتند. این امر به فعالیت سازمان افسران حزب توده بازمیگردد. سازمانی که به طور مخفیانه در دل ارتش شاه توسط وابستگان به حزب توده مانند سرهنگ سیامک یا روزبه تشکیل شده بود. درواقع این سازمان بود که زمینه فرار تودهایها از زندان را فراهم گردانید. آنها در یک طرح از پیش تعیین شده نقشه فرار رهبران حزب از زندان را اجرایی کرده و با خارج کردن آنها از زندان و مخفی کردن آنها نقشه فرار را کامل کردند. بخش عمده خاطرهنگاریها هم همین امر را مورد تاکید قرار میدهد. البته در این بین برخی همچون انور خامهای به نقش رزمآرا در این زمینه و فراری دادن زندانیان تودهای از زندان اشاره دارد که البته از نظر من و با توجه به اسنادی که مطالعه کردهام این امر سندیت چندانی ندارد.
این فرار توسط چه کسی مطرح شد و اصلا چگونه به ذهن اینها خطور کرد، شرایط در آن زمان چگونه بود؟
سازمان افسران حزب توده که در سالهای اولیه تاسیس این حزب فعالیت خود را آغاز کرده بود پس از قیام افسران خراسان و منتسب دانستن آن به افسران حزب توده و پی بردن حکومت به نفوذ حزب توده در ارتش رو به ضعف نهاد. با تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان و با پیوستن بقایای افسران به این فرقه، سازمان افسران مجددا تقویت شد، اما در فضای سیاسی بعد از آذر سال ۱۳۲۵ و شکست فرقه رو به ضعف نهاد. بسیاری از افسران دستگیر، اعدام و یا عدهای به شوروی پناهنده شدند. با تغییر در رهبری حزب توده و شکلگیری هیات اجرائیه موقت، مجددا سازمان افسران در ارتباط مستقیم با این هیات تشکیل و تقویت شد. بحث فرار رهبران این حزب از زندان توسط سازمان افسران در مشورت میان رهبران زندانی و رهبران سازمان افسران تصمیمگیری شد.
فرار رهبران حزب توده در ۲۴ آذر ماه ۱۳۲۹ چه بازتابی در رسانهها داشت؟
در آن زمان این یک شکست سنگین برای حکومت و یک پیروزی قابل توجه برای تودهایها برای نشان دادن قدرت خود در مقابل شاه محسوب میشد. شاه به هر ترتیبی قصد محدود کردن فعالیت حزب توده داشت و این حزب را تهدیدی برای خود قلمداد میکرد زیرا این حزب از تمایلات ضدسلطنتی برخوردار بود. پس از کشته شدن فخرآرایی و پیدا شدن دفترچهای در جیب او که نام حزب توده در آن ثبت شده بود، به هر ترتیب بهانهای به دست شاه افتاد تا به سرکوب حزب توده بپردازد. به هر حال چه اینکه فخرآرایی از سوی برخی تودهایها تحریک به ترور شاه شده بود و یا انگیزه دیگری در سر داشت، شاه بهانه خوبی برای به حاشیه راندن این حزب یافته بود. حتی این فرضیه نیز وجود دارد که شاه سناریوی ترور را ترتیب داد تا با نسبت دادن آن به حزب توده، کار این حزب را به پایان برساند. در هر حال ابتدای امر شاه در مقابل تودهایها گوی سبقت را ربوده بود، اما فرار تودهایها از زندان، نوعی قدرتنمایی این حزب در مقابل حکومت بود. این امر باعث شد رسانهها توجه ویژهای به این قضیه نشان دهند و تحلیلهایی را مطرح کنند که چندان برای شاه خوشایند نبود. درواقع ابهت حکومت در مقابل حزب توده شکسته بود و بازتاب آن در رسانهها، فضای فکری جامعه درباره مبارزه شاه و حزب توده را به نفع تودهایها تحریک میکرد.
آیا این فرار یک نقطه ضعف برای حاکمیت بود، اصلا حاکمیت چگونه متوجه این واقعه شد؟
قطعا این فرار یک ضعف بزرگ برای حکومت شاه بود. نقشه فرار طوری طراحی شده بود که با کمترین ریسک زندانیان تودهای را از زندان خارج گرداند. افسران تودهای توانستند رهبران زندانی حزب را از قلب زندان قصر به امنترین خانهها در تهران هدایت کنند. نقشه طوری طراحی شده بود که حتی ابتدای امر نهتنها بحث فرار مطرح نشد، بلکه باقیمانده تودهایها پیگیر وضعیت نامعلوم رفقای خود شدند و مسئولین زندان را مورد بازخواست قرار دادند. این فرار حتی برای تعدادی از زندانیان آن دوره علیرغم ناظر بودن آنها بر خروج تعدادی از تودهایها از زندان آشکار نشد تا زمانی که توسط خود حکومت مورد تایید قرار گرفت.
فراریان چه سرنوشتی داشتند و سرانجام آنها چه شد؟
تودهایهای فراری داده شده از زندان با کامیون به ظاهر نظامی به سه نقطه مختلف در تهران برده شده و در مکانهای امنی پناه داده شدند. بسیاری از رهبران تودهای پس از فرار از زندان از کشور خارج شده و فعالیت خود را در دوران ملی شدن صنعت نفت در خارج از مرزهای ایران دنبال کردند. درست است که حزب توده غیرقانونی اعلام شده بود، اما در سالهای پرالتهاب شروع نهضت ملی نفت، فضای سیاسی کشور در خلأ قدرت شاه شاهد حضور موثر نیروهای سیاسی بود و حزب توده نیز در این فضا فعالیت خود را به صورت مخفی استمرار بخشید.
تبلیغات حزب توده در مورد این فرار چه بود؟ آیا آن را یک پیروزی بزرگ قلمداد کردند؟
این یک پیروزی بزرگ برای تودهایها قلمداد میشد. شاه به قدری از این فرار برآشفته بود که تا سالها به دنبال رد تمامی کسانی که در این فرار نقش داشتند، بود. قبادی یکی از دو افسری که نقش اصلی در اجرای طرح فرار را داشت به شوروی پناهنده شد. شاه تا سالها پیگیر تحویل او از سوی شوروی به ایران بود. نهایتا خود قبادی در یک سفر مخفیانه به ایران در مرز دستگیر و بلافاصله اعدام شد. اعضای اصلی و رهبران سازمان افسران حزب توده هم پس از کشف در سال ۱۳۳۳ همگی اعدام شدند. تجربه سازمان افسران برای حزب توده باعث شد که این حزب در سالهای بعد از انقلاب هم مجددا همان فرمول را برای نفوذ در ارتش در دستور کار قرار دهد.
آیا در تاریخ معاصر ایران چنین فراری سابقه دارد؟
در تاریخ معاصر ما سابقه فرار از زندان در مواردی وجود داشته است. اما فراری چنین برنامهریزی شده از درون و با نفوذ در نیروهای نظامی یا امنیتی بسیار کم یا بیسابقه است. سازمان افسران حزب توده با جابجا کردن افسرهای بیرونی و درونی زندان و گماردن افسران وابسته به خود در یک زمان واحد در دو مکان بیرون و درون و با جعل امضای رزمآرا رهبران تودهای را طبق قواعد رسمی زندان تحویل گرفته و به محلهای امن انتقال داد و فرار این چنین سازمانیافتهای را در تاریخ معاصر ایران نمیتوان سراغ گرفت.
۲۵۹
نظر شما