الناز محمدی- هادی نیلی: مسئله مهاجرت نخبگان از ایران، حالا دیگر سال‌هاست که به یکی از سوژه‌های تکراری گزارش‌ها تبدیل شده است؛ اینکه سالانه تعدا زیادی از دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل از کشور خارج می‌شوند و تعداد زیادی از آنها دیگر به کشور بازنمی گردند. هرچند مسئولان وزارت علوم همیشه سعی کرده‌اند در آمارهایی که از تعداد روزافزون این مهاجرت‌ها اعلام می‌کنند، کمی چشم پوشی داشته باشند ولی این آمار جهانی سازمان‌های بین‌المللی است که بدون هیچ اغماضی ایران را در نخبه فرست بودن دانشگاه‌های خارج از کشور در رتبه نخست می‌دانند.
شاید به همین خاطر است که پس از اینکه از چند سال اخیر این آمار روفزونی گذاشت و انتقاد بسیاری از کارشناسان به خود جلب کرد، مسئولان وزارت‌های علوم و بهداشت برخلاف سخنان چند سال پیششان که مبنی بر مثبت ارزیابی کردن تحصیل دانشجویان ایرانی در خارج از ایران بود، در صدد این برآمده‌اند که لااقل جلوی دادن بورسیه‌های این وزارتخانه را برای کشورهایی مانند آمریکا و کانادا که در صدر کشورهای مقصد دانشجویان ایرانی هستند را بگیرند؛ به طوری که غلامرضا حسن زاده، رئیس مرکز خدمات آموزشی وزارت بهداشت در خصوص ممنوعیت اعزام دانشجو به برخی از کشورها، گفته است: «اعزام دانشجو به کشورهای کانادا، انگلستان و آمریکا ممنوع است، مگر در موارد بسیار استثنایی و با دلایل موجه ولی در حالت عادی اعزامی به این کشورها نخواهیم داشت».
ارزیابی مدارک آموزشی این دانشجویان نیز ازدیگر راه حل‌هایی است که به ذهن این مسئولان رسیده است. حسن‌زاده با بیان اینکه مدارک فارغ التحصیلان دانشگاه‌های این3 کشور مذکور ارزشیابی می‌شود، تصریح کرده است: «اگر افرادی در دانشگاه‌های کشورهای کانادا، انگلستان و آمریکا تحصیل کرده باشند و شرایط آنها با شاخص‌های ارزشیابی ما هماهنگ باشند، مدارکشان ارزشیابی خواهد شد».
ایران اولین است، البته در مهاجرت
صندوق بین‌المللی پول در این مورد گزارش داده است که سالانه بین 150 تا 180 هزار ایرانی تحصیلکرده از کشور خارج می‌شوند که به معنی خروج سالانه 50 میلیارد دلار ارز از کشور است و ایران بین 91 کشور در حال توسعه و توسعه نیافته، رتبه اول را از این نظر داراست. طبق این آمار هم‌اکنون بیش از 250 هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از 170 هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی می‌کنند و طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال 87 روزانه 15 کارشناس ارشد، 3/2 دکترا و در مجموع 5475 نفر لیسانس از کشور مهاجرت کردند.
همین آمار را سال گذشته نیز معاون پژوهشی وزیر علوم در «اجلاس جهانی علم و فناوری در جامعه» در کیوتوی ژاپن به زبان آورده که نقل آنها توسط او نشان می‌دهد آمار مورد تأیید دولت هم هست. با این حال، آمار مدونی از خروج دانشجویانی که به قصد تحصیل کشور را ترک می‌کنند، وجود ندارد. گاهی آماری از گوشه و کنار شنیده می‌شود که نشان‌دهنده وضعیت عجولانه خروج نخبگان علمی است اما آنها نتایج یک تحقیق به هم پیوسته نیستند؛ مثلاً گفته شده است از 125 دانش‌آموزی که در المپیادهای علمی سال 1382 رتبه اول تا سوم را آورده اند، 90 نفر کشور را به قصد دانشگاه‌های آمریکایی ترک کرده‌اند یا اینکه 80 درصد فارغ‌التحصیلان مدارس استعدادهای درخشان در سراسر کشور از ایران رفته‌اند. اما از این آمار پراکنده، نتیجه چندانی حاصل نمی‌شود.
در همین مورد چندی پیش هفته‌نامه آمریکایی نیوزویک در گزارشی نوشته بود در سال 2003 موفقیت دانشجویان دانشگاه شریف در امتحانات بسیار دشوار ورودی دوره دکترای دانشکده برق دانشگاه استنفورد، مدیران این دانشگاه آمریکایی را شگفت زده کرده است و عنوان شده بود که 90 درصد دانشجویان دانشگاه شریف به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند. هرچندرئیس دانشگاه شریف به سرعت به این مطلب واکنش نشان داد و گفت مهاجرت 90 درصدی وجود ندارد ولی اظهارنظر‌هایی که در چند ماه گذشته مبنی بر ثبت نام دانشجویانی که از 20 دانشگاه برتر جهان بورس گرفته انددر دانشگاه شریف است، نشان‌دهنده پذیرفتن تلویحی این مسئله است که رفتن دانشجویان ایرانی و به خصوص دانشجویان دانشگاه شریف به یک بحران تبدیل شده است.
«علی عباسپور» رئیس کمیسیون آموزش مجلس در جواب آن اینگونه به «خبر» می‌گوید: «به نظر دانشجویانی که توانسته‌اند از دانشگاه‌های برتر دنیا پذیرش بگیرند جزو نخبه‌های این مملکت شناخته می‌شوند که باید با فراهم کردن امکانات هر چه بیشتر برای آنان زمینه‌های ادامه تحصیل برای آنان را در خود کشور آماده کرد».
«امیرطاهرخانی» عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس نیزدر این باره به «خبر» می‌گوید: «ما سال‌هاست که با پدیده مهاجرت نخبگان مواجه هستیم و خیلی وقت است که کارشناسان آموزشی در این مورد به وزارت علوم هشدار می‌دهند. رؤسای دانشگاه‌ها و وزارت علوم باید این مسئله را به صورت ریشه‌ای بررسی کنند و ببینند چرا نخبگان ما در ایران دچار تهدید می‌شوند و اکثر آنها به خارج از کشور سفر می‌کنند».
دانشجویانی که می‌روند و باز نمی‌گردند
اما در این میان نگرانی‌ای که ذهن مسئولان وزارت علوم ومسئولان آموزشی وزارت بهداشت را به خود مشغول کرده است، برنگشتن تعداد زیادی از این دانشجویان به کشور است. دانشجویانی که از ابتدای ورودشان به دانشگاه‌های داخل کشور به فکر رفتن به خارج از کشورهستند، می‌روند و باز نمی‌گردند. رئیس مرکز خدمات آموزشی وزارت بهداشت یکی از این مسئولان است که با اشاره به اینکه آمار عدم بازگشت دانشجویان از کشورهای مختلف متفاوت است، خبر داده است: «آمار مستنکفین در کشورهایی مانند آمریکا و کانادا بسیار بالا و حدود80 درصد است. اما این آمار در برخی کشورها حدود یک درصد است».
غلامرضا حسن‌زاده با اشاره به آمار مستنکفین وزارت بهداشت و خسارت‌های دریافت‌شده از آنها، گفت: «در سال86 حدود 2 هزار و 172 پرونده بررسی شد که بسیاری از آنها مربوط به سال‌های گذشته بوده است. در سال 87 حدود870 پرونده افراد مستنکف و در 6 ماهه اول سال88، 312 پرونده بررسی شد که بر اساس برآوردها از مستنکفین به دلیل عدم بازگشت بیش از 2 میلیارد تومان خسارت دریافت شده است».
کارشناسان برای بازنگشتن این دانشجویان به کشور دلایل مختلفی بیان می‌کنند؛ گروه مطالعات ایرانی دانشگاه‌ام‌ای تی طی دو سال تحقیق و پژوهش درمورد موضوع بازگشت نخبگان، دریافته است که وابستگی‌های عاطفی مهم‌ترین عامل این اقدام بوده است.
براساس نتایج این پژوهش افراد شرکت‌کننده درتحقیق، در پاسخ به این پرسش که چرا به ایران بازگشته اند، علت اصلی را نیاز به خانواده محوری، میل به تأثیر‌گذاری بر روند تحولات جامعه و نارضایتی از زندگی بر پایه چگونگی کار در غرب عنوان کرده‌اند.
هرچند تنها راه حلی که در این مورد به ذهن این مسئولان می‌رسد این است که دادن بورسیه‌های دولتی به دانشجویان متوقف کنند ولی آنطور که از آمارهای برمی‌آید اکثر دانشجویانی که خواهان مهاجرت به خارج از کشور هستند از دانشگاه‌های خارجی بورسیه تحصیلی می‌گیرند و اینطور که به نظر می‌رسد وزارت علوم هنوز راه حلی برای این تعداد از دانشجویان پیدا نکرده است.
مجلسی‌ها چه می‌گویند؟
اکبر رنجبرزاده، عضو کمیسیون بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجلس شورای اسلامی در باره بحران بازنگشتن دانشجویان و به خصوص دانشجویان بورسیه پزشکی به کشور به «خبر» می‌گوید: «علت اصلی عدم‌تمایل دانشجویان رشته‌های پزشکی از بازگشت به کشور، این است که پذیرشی برای اشتغال این متخصصان در کشور وجود ندارد. بازار اشتغال یا اشباع شده است یا اساساً هنوز شکل نگرفته است. به همین خاطر این دانشجویان ترجیح می‌دهند در کشورهایی که در آن تحصیل کرده‌اند یا کشورهای دیگری که موقعیت شغلی خوبی به آنان پیشنهاد می‌دهد، اقامت داشته باشند».
عبدالعزیز جمشیدزهی، عضو دیگری کمیسیون بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجلس، معتقد است باید سختگیری بیشتری در گزینش دانشجویان بورسیه اعمال شود. او به «خبر» می‌گوید: «اگر تاکنون این مشکل وجود داشته که کسانی با هزینه ملی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بروند و باز نگردند، به خاطر آشنابازی‌ها بوده است. باید بررسی شود هرکدام از این افراد چطور توانسته‌اند بورسیه بگیرند و بعد از اینکه با بودجه بیت‌المال در یک دوره تخصصی تحصیل کردند، به مردم و کشورشان پشت کنند».
جمشیدزهی که خود پیش‌تر رئیس بیمارستان نیک‌شهر بوده است و به این سابقه خدمتش در مناطق محروم سیستان و بلوچستان افتخار می‌کند، به تجربه ژاپن در این باره اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید از ژاپن درس بگیریم. آنها پس از جنگ جهانی دوم برای ساختن کشورشان، ابتدا پزشکان جوان را به مناطق محروم کشور خود فرستادند و سپس از بین کسانی که با جان و دل در این مناطق خدمت کرده بودند، عده‌ای را بورسیه تحصیل در خارج از کشور کردند. ما هم باید کسانی را بفرستیم که به دغدغه‌شان برای خدمت به مردم حتی در محروم‌ترین مناطق مطمئن باشیم».
در همین حال این عضو کمیسیون بهداشت هم تأیید می‌کند که قبل از همه این حرف‌ها، باید امکانات داخلی در حدی فراهم شود که اگر این بورسیه‌ها بنا داشتند به کشور باز گردند، موقعیت اشتغال آنان فراهم باشد.
نظر شما