دکتر آریا الستی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رییس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در گفتگو با خبرگزاری مهر، جزئیات اولین آینده‌نگاری مناسب‌ترین فناوری‌های ایران 1404 و ضرورت‌های آن را تشریح کرد.
درباره نحوه فعالیت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و پایلوت آینده‌نگاری مناسب ترین فناوری‌های ایران 1404 توضیح می‌دهید؟
از حدود 10 سال پیش، مجموعه فعالیت‌های فکری در زمینه آینده‌نگاری آغاز شد که بیشتر معطوف به مطالعه تئوری‌ها و بررسی اقدامات سایر کشورها در زمینه آینده‌نگاری بود و این مجموعه مطالعات در قالب کتاب‌هایی به چاپ رسید. البته برخی مراکز تخصصی مانند وزارت دفاع، وزارت نیرو و وزارت علوم به صورت جسته و گریخته و جزیره‌ای، بسته به علاقه افراد فعالیت‌های مطالعاتی در زمینه آینده‌نگاری را آغاز کردند؛ تا درنهایت، در چند سال گذشته همایشی با همکاری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و موسسه آموزش و پژوهش برنامه‌ریزی وابسته به سازمان مدیریت سابق برگزار شد که نتایج آن به صورت دو جلد مجموعه مقالات به چاپ رسید.
بعد از آن موضوع سند چشم‌انداز و تدوین آن مطرح شد که بر اساس آن، دورنمایی از وضعیت مطلوب کشور در 20 سال آینده ترسیم شد. اسناد بعدی هم که سند توسعه علمی و نقشه جامع علمی هستند نیز به همین گونه تدوین شدند.
چه شد که این فعالیت بی‌سابقه را در کشور آغاز کردید؟
عدم وجود فعالیت‌های آینده‌نگاری در کشور، یک ضعف عمده بود. مطلوب‌هایی که در نظر گرفته می‌شد، نه بر اساس آینده‌نگاری که صرفا چشم‌اندازی عمومی بود. اگر بخواهیم در حوزه علم و فناوری برنامه‌ریزی کنیم، نمی‌توانیم این کار را با چشم بسته انجام دهیم و تعیین کنیم که آینده محتمل علم و فناوری چیست.
بنابراین در کشور نیاز جدی به مطالعه سیستماتیک و روش‌مند و قابل نقد وجود داشت. اگر مطالعه روش‌مند و سیستماتیک نباشد قابل نقد نیست. چه نتایج آن قابل قبول باشند و چه نباشند. این بود که در اوایل سال 85 و برای پاسخ به این نیاز، پروژه‌ای در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور کلید خورد که پایلوت آینده‌نگاری مناسب‌ترین فناوری‌های ایران 1404یا به اختصار پامفا نام‌گذاری شد.
منظور از واژه پایلوت چیست؟
دلیل نام‌گذاری پایلوت این است که آینده‌نگاری فرایند پیچیده، حساس و بسیار گسترده‌ای است؛ یعنی پارامترهای بسیار متعددی در آن دخالت دارند و برای اینکه این فرایند قابل اعتماد صورت گیرد، نیاز به بسترسازی در وجوه مختلف وجود دارد.
چه مشکلاتی پیش‌روی این پروژه وجود داشت؟
سه مجموعه می‌بایست به هماهنگی قابل قبولی بین یکدیگر می‌رسیدند: دولت‌مردان و سیاست‌گذاران علم و فناوری؛ متخصصین فرایند آینده‌نگاری و متخصصین حوزه‌های مختلف فناوری. این مجموعه سه گانه باید درک می‌کردند که چه کاری قرار است صورت بگیرد و باید به اهمیت آینده‌نگاری پی می‌بردند، چون این کار قبلا صورت نگرفته بود.
هم مدیران و هم سیاست‌گذاران، ایده دقیقی از آینده‌نگاری نداشتند و نمی‌دانستند که این فعالیت چیست و چه زمان و بودجه‌ای صرف آن خواهد شد و اصلا آیا ارزش سرمایه‌گذاری دارد یا خیر. از طرف دیگر دچار باید متخصصین حوزه‌های مختلف را برای جمع‌آوری نظراتشان توجیه می‌کردیم.
متخصصین ما هیچ ایده‌ای از آینده‌نگاری نداشتند و کار قابل توجهی می بایست صورت می‌گرفت تا این عزیزان توجیه شوند و وقت بگذارند و به تدوین پرسش‌نامه‌ها بپردازند،. باید شرایطی فراهم می‌شد تا متخصصین در پاسخ به پرسش‌ها بدون اینکه انگیزه‌ای خاص برای آن‌ها فراهم شود یا حق الزحمه‌ای به آن‌ها پرداخت شود، مشارکت کنند و این، یک چالش جدی بود.
همچنین متخصصین حوزه آینده‌نگاری متخصصین کتابی بودند. در کشور ما سابقه اجرای چنین پروژه‌ای وجود نداشت و تجربه قابل اعمالی بر روی جامعه علمی ایران نیز در دست نبود. پس باید متخصصین حوزه فرایندی هم از روی سعی و خطا و تجزیه و تحلیل گام به گام با فرایند آینده‌نگاری آشنا و نتایج کار را تحلیل می‌کردند. ضمن اینکه این فعالیت نیاز به صبر و حوصله و بودجه کافی داشت که در این زمینه هم بودجه کافی نداشتیم!
برای مقابله با این مشکلات چه برنامه‌هایی انجام شد؟
در آغاز بیشتر باید روی آموزش متخصصان و جامعه علمی و توجیه کردن مسئولان دستگاه‌های مختلف وقت می‌گذاشتیم. به همین دلیل این پروژه در ابتدا به صورت پایلوت تعریف شد؛ اما امروز بر خلاف پیش‌بینی قبلی با نتایج قابل اعتماد و در حد قابل قبولی روبرو هستیم؛ نتایجی که کاملا قابل استفاده خواهند بود.
آیا دیگر کشورها هم برای آینده‌نگاری فناوری خود به این روش کار می‌کنند؟
کشورها هنگامی‌که می‌خواهند وارد فعالیت آینده‌نگاری شوند، مراحل قابل توجهی را طی می‌کنند. مثلا آلمان وقتی تصمیم گرفت فرایند آینده‌نگاری را به صورت دوره‌ای و حرفه‌ای انجام دهد، ابتدا یک نهاد را موظف به انجام این کار کرد. عده‌ای متخصص فرایندی، مطالعات کافی انجام دادند و دانش تئوری خود را افزایش دادند. این عده سپس در یکی از دوره‌های آینده‌نگاری ژاپن به صورت ناظر شرکت کردند تا این فرایند را به طور عملی مشاهده کنند و نحوه استخراج نتایج را از ابتدا تا انتها نظاره‌گر باشند و بر مبنای آن، آینده‌نگاری کشور خود را طراحی کنند.
آلمانی‌ها بعد از این مرحله آینده‌نگاری را آغاز کردند. اما در این مرحله هم از یک تیم ژاپنی دعوت کردند تا ناظر و مشاور آن‌ها در اجرای فرایند آینده‌نگاری باشد. با این وجود، اولین و دومین دور آینده‌نگاری کشور آلمان به صورت آزمایشی و آموزشی اعلام شد. دو دوره‌ای که آلمان برای انجام هر دوره آن بیش از یک میلیون مارک هزینه کرد.
همین کار را فرانسوی‌ها با همکاری کره‌ای‌ها انجام دادند و بعد از اینکه چندین سال تجربه کردند و یاد گرفتند و با بودجه فراوان جامعه علمی کشورشان را با فرآیند آینده‌نگاری آشنا کردند، سومین دوره را به صورت واقعی اجرا کردند و الان هم این کار را به صورت دوره‌ای انجام می‌دهند.
ولی به نظر نمی‌رسد که چنین امکاناتی در ایران فراهم شده باشد.
خیر! ما چنین امکاناتی را نداشتیم؛ پس ناچار بودیم از وقت خودمان و همکارانمان مایه بگذاریم و با بالا بردن درجه جدیت در انجام پروژه و ایجاد انگیزه‌های علمی در بین جامعه علمی کشور، فرایند آینده‌نگاری را به انجام برسانیم.
با وجود همه مشکلاتی که به آن‌ها اشاره کردم، یک بار فرایند آینده‌نگاری صورت گرفت و در این یک بار، متخصص فرایند آینده‌نگاری، جامعه علمی و مسئولان سیاست‌گذاری علم و فناوری، این پروژه را با هم تجربه کردند و همین امر سبب شد آن‌ها میزان بودجه، اهمیت و زمانی را که یک دوره آینده‌نگاری نیاز دارد، لمس کنند. خوشبختانه ما به این اهداف با کمترین بودجه و بالاترین دقت رسیدیم و الان وقت آن است که نتایج را اعلام کنیم تا همه نتایج را به خوبی مشاهده کنند و برای ادامه فعالیت آینده‌نگاری تصمیم گیری شود.
در مورد جزئیات اجرای پامفا در کشور بیشتر توضیح دهید.
چون کار آینده‌نگاری قبلا در کشور ما انجام نشده بود، در مرحله اول یا مقدماتی پرسش‌نامه دوره هشتم آینده‌نگاری ژاپن را برای تست انتخاب کردیم. این پرسش‌نامه مفصل به صورت اجتماعی، یکی در سالن کنفرانس موسسه ایزایران با حدود 60 نفر از متخصصین و بار دیگر در دانشگاه صنعتی اصفهان ارائه شد.
نرخ بازگشت بسیار پایین و حدود 15 درصد بود. ضمن اینکه پاسخ‌های دریافتی نیز نتایج تامل برانگیزی داشتند. بر اساس تحلیل پاسخ‌های رسیده در این مرحله متوجه شدیم پرسش‌نامه بومی ایران باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد و چه فعالیت‌های ترویجی باید روی جامعه علمی ایران انجام شود تا نرخ مشارکت بالا برود. در واقع متوجه شدیم سئوالات باید از چه جنسی باشد که پاسخ‌ها معتبر باشند. به این ترتیب ما یک نوع بررسی اولیه روی جامعه علمی کشور انجام دادیم.
آیا این تنها نتیجه مرحله اول پامفا بود؟
بر مبنای نتایج مرحله مقدماتی و تحلیلی که بر روی نحوه پاسخ‌دهی انجام شد و آسیب‌هایی که شناسایی شد، راه‌حلی استخراج کردیم و بر اساس آن، مرحله دوم پامفا را طراحی کردیم. کل این مرحله 9 ماه به طول انجامید.
در مرحله دوم، 7 حوزه فناوری را شناسایی کردیم و با دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف برای همکاری و حمایت از پروژه صحبت کردیم. مرکزهایی چون مرکز صنایع نوین وزارت صنایع حمایت جدی از پروژه به عمل آوردند.
پنل‌هایی تخصصی برای هر کدام از حوزه‌های فناوری تعریف شد. در هر پنل 10 تا 15 نفر از متخصصان دانشگاهی، پژوهشگاهی، مدیران اجرایی و مدیران بخش خصوصی بنا به دستورالعمل روش‌های آینده‌نگاری تعیین شد.
در ابتدا مطالعاتی روی روندهای حاکم بر علم و فناوری در آن حوزه‌ها صورت گرفت. سناریوهای اولیه تدوین و بر مبنای آن سئوالاتی در چهار نوع طراحی شد که مرحله طراحی سئوال بسیار پیچیده، سخت و زمان‌بر بود.
بعد از طراحی و ویرایش پرسش‌نامه، آن‌ها را برای حدود هزار نفر از جامعه علمی ارسال کردیم. تماس زیاد به صورت فرد به فرد با این افراد گرفته شد تا در مورد پروژه توجیه شوند. بعد از دریافت پاسخنامه‌ها، پاسخ‌ها به صورت آماری جهت دور دوم دلفی برای جامعه آماری ارسال شد و دوباره پاسخ‌ها را دریافت کردیم. بر مبنای پاسخ‌های ارائه شده و سناریوهای نهایی مستخرج از این مطالعه ملی، بعضی راهبردها پیشنهاد شد.
وضعیت فعلی پامفا از چه قرار است؟
در حال حاضر 5 حوزه را به نتیجه نهایی رسانده‌ایم؛ اما دو حوزه دیگر در میان راه دچار مشکل شده‌اند که مقرر شد کل پروژه را معطل این دو حوزه نکنیم.
در بین این مراحل و در مقاطع مختلف، شورای مشاورانی داشتیم که نتایج طرح به صورت جامع برای آن‌ها تشریح می‌شد و از نظرات آن‌ها برای تصحیح دوباره کار استفاده می‌شد. نتایج مطالعات در این 5 حوزه فناوری در 5 جلد کتاب تدوین شده که در آخرین مرحله بعد از تدوین، توسط 5 تن از متخصصان حوزه‌ها آخرین نظارت و ویراش علمی بر روی آن‌ها انجام شده است.
آیا نتایج این پروژه منتشر خواهد شد؟
آری. قصد داریم نتایج استخراج شده را به صورت ملموس در اختیار جامعه علمی کشور، مدیران و سیاست‌گذاران کشور قرار دهیم و علاوه بر آن، روش و انجام کار و استفاده از آن را نیز ارائه کنیم. از آن‌جا که این پروژه سیستماتیک و روش‌مند انجام شده، نقد آن میسر است و نتایج آن به صورت علمی قابل نقد است و این نکته مثبتی برای این پروژه به حساب می‌آید. امیدوارم نتایج نقد شود و نقدها را جمع کنیم تا کتاب‌های فوق در چاپ دوم همراه با نقدها منتشر شود.
پیشنهاد شما برای گسترش این فعالیت در سطح کشور چیست؟
قصد داریم آینده‌نگاری دوره‌ای را به تصمیم‌گیران کشور و جامعه علمی پیشنهاد دهیم. حالا که یک مرحله پایلوت انجام شده، لازم است بدنه علمی کشور و دستگاه‌های مرتبط با علم و فناوری، موسسه‌ای را تعیین کنند تا کار آینده‌نگاری کشور به صورت دوره‌ای انجام و نتایج آن آماده‌سازی شود. ضمن اینکه در حوزه‌های وسیع‌تر، کار آموزش جامع در سطح کشور صورت گیرد و این فعالیت هر 2 سال یک بار انجام شود. همچنین بودجه‌ای متمرکز و با نظارت یک دستگاه به این امر اختصاص یابد. البته مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور را برای این کار پیشنهاد می‌کنم.
این کاری است که سایر کشورها هم انجام می‌دهند. موسسه توبیتاک در ترکیه سالی 500 هزار یورو بودجه مطالعات آینده‌نگاری دارد، با این وجود هنوز موفق نشده پروژه‌ای در سطح ما انجام دهد. بنابراین اگر بتوانیم این فعالیت را در کشور نهادینه کنیم، امکان اینکه ایران به عنوان یک مرجع در این زمینه در موسسات جهان اسلام یا منطقه مثل آیسسکو و کامستک معرفی شود، وجود دارد؛ مشروط به اینکه خودمان این فعالیت را به رسمیت بشناسیم.
نظر شما