عید مباهله و نگاهی به میراث مکتوب آن روز مبارک

1.     مباهله در لغت و اصطلاح

واژه مباهله از ريشه <بَهل> است، در لغت به معنی <برداشتن قید و بند از چیزی> مي‌باشد و در اصطلاح نيز به معنی یکدیگر را لعنت و نفرین کردن است (باهَلَ بَعضُهُم بَعضاً، أي تَلاعَنوا). کیفیت مباهله بر اساس ين سنّت ديرين، نيز بدین گونه است افرادی که درباره يک مسأله مذهبی مهمّی مباحثه دارند و طرف مقابل انکار مي‌کند، به جهت تعيين حقيقت، در محلّي تجمّع مي‌نمايند و به درگاه ربوبي تضرّع نموده و از او مي‌خواهند که کساني را که به ناحق و کاذب هستند را مجازات نمايد.

 

2.     گزارشي کوتاه از واقعه مباهله

مباهله پیامبر صلوات الله عليه و آله، با مسیحیان نجران، در روز 24 ذی الحجّه سال 10 هجری، در آخر عمر شريف حضرت، رخ داده است. آن بدين صورت بوده است که حضرت رسول صلّي الله عليه و آله، طیّ مکتوبي، نصرانيان نجران را به آیین اسلام دعوت نمودند، هیأتي از نصارا به مدینه آمدند و با حضور در مسجد آن حضرت، به بحث و گفتگو با وي پرداختند و با آنكه حق براي آنها روشن شده بود، از روي لجاجت و عناد حاضر به پذیرش حق نشدند و پیامبر نيز طبق دستور خداوند متعال: ﴿فَمَنْ حَاجَّک فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَي الْکاذِبِينَ﴾ «هرگاه بعد از دانشی که به تو رسیده، کسانی با تو به ستیز برخیزند، به آنها بگو بیایید فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما هم خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم»، از این رو پیغمبر اكرم صلي اللَّه علیه و آله و سلم مأمور شد تا به آنها پیشنهاد مباهله دهد.

روزی که پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله، قصد مباهله کرده بود، عبايي بر دوش مبارک انداخت و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در زیر عبای مبارک جمع کرد و گفت: <پروردگارا! هر پیغمبری را اهل بیتی بوده است که مخصوص‌ترینِ خلق به او بوده‌اند. خداوندا! اینان اهل بیت منند. پس شک و گناه را از ایشان برطرف کن و ایشان را (از هر گونه پليدي) پاک کن>؛ در این هنگام جبرئیل امين نازل شد و آیه تطهیر را در شأن این خانواده، فرود آورد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِب عَنکمُ الرِّجْس أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطهِّرَکمْ تَطهِيراً﴾ «همانا خداوند مي‏خواهد از شما، خاندان پيامبر، پليدي را ببرد و شما را پاک کند، پاکي کامل».

بايد افزود تمامي سرچشمه‌هاي شیعه و سنی متفق القولند که پیامبر اکرم صلّي الله عليه و آله، علی، فاطمه، حسن و حسین صلوات الله عليهم را با خود به میعادگاه برد و وقتی هیئت نمایندگان نصراني نجران، وارستگی پیامبر را مشاهده کردند و وقتی دیدند آن حضرت با ایماني راسخ به قدری مطمئن است که تنها عزیزترین و نزدیک‌ترین کسانِ خود را به میدان مباهله آورده است، سخت بیمناک شدند و از مباهله خودداری کردند و از ایشان خواستند تا اجازه دهد آنان با پرداخت جزیه، تحت حکومت اسلامی، بر آیین خود، باقی بمانند.

مفسّر کبير قرآن کريم، علامه طباطبایی (ره) در اين باره می‌گوید: رسول خدا صلّي الله عليه و آله در مقام امتثال این فرمان از <أنفسنا> به غیر از علی و از <نسائنا> بجز فاطمه سلام‌ الله ‌علیها و از <أبنائنا> بجز حسنین عليهما السلام را نیاورد، معلوم می‌شود برای کلمه اول، بجز علی عليه السلام و برای کلمه دوم بجز فاطمه سلام‌ الله ‌علیها و از سوم نيز بجز حسنین عليهما السلام مصداق نیافتند و کأنه منظور از <ابناء> و <نساء> و <انفس> همان اهل بیت رسول خدا صلوات الله عليه و آله بوده، هم‌چنان‌که در بعضی روایات به این معنا تصریح شده است.

حضرت آيت‌الله جوادي آملي، نيز به تعبيري ديگر، اشاره کرده‌اند که با توجه به این كه <أبناء> و <أنفس> جمع و <نساء> اسم جمع است، پیغمبر اكرم صلي اللَّه علیه و آله و سلم باید حداقل نُه نفر را همراه خود مي‌برد (3 مرد، 3 زن و 3 فرزند)، زیرا اقلّ جمع، 3 نفر است، در حالي كه فقط چهار نفر را همراه خود برد. این، نشان مي‌دهد كه آن حضرت بیش از چهار نفر، واجد صلاحیّت براي شركت در میدان مبارزه معنوي نیافت. از این رو نیاوردن دیگران به میدان مباهله، نشان مي‌دهد كه دیگران مصداق <أهل البیت> نبوده‌اند.

رويداد مبارکِ مباهله، از ۵۱ طریق روایت شده ‌است و منابع شیعي و سنی متفقند که پیامبر اکرم صلّي الله عليه و آله، علی، فاطمه، حسن و حسین صلوات الله عليهم را همراه خود به ميدان مباهله آورده‌اند. خبر کامل واقعه مباهله در بحار الانوار (ج21، صص276-356) آمده است. بايد دانست که در حدود شصت نفر از بزرگان اهل سنت نيز تصريح نموده‌اند که آيه مباهله، درباره اهل بيت عليهم ‌السلام، نازل شده است. از جمله اين شخصيت‌ها مي‌توان به اين موارد اشاره نمود: <مسلم بن حجاج نيشابوری در کتاب الجامع الصحيح، احمد بن حنبل در کتاب المسند خود، طبري در کتاب تفسير معروف خود، حاکم نيشابوري در کتاب المستدرک، حافظ ابونُعيم اصفهاني در کتاب دلائل النبوة، واحدي نيشابوري در کتاب أسباب النزول، فخر رازي در تفسير معروف خود، ابن اثير در کتاب جامع الاصول، ابن جوزي در کتاب تذکرة الخواص، قاضي بيضاوي در تفسير مشهور خود، آلوسي در تفسير روح المعاني، طنطاوي در تفسير الجواهر، زمخشري در تفسير الکشاف، ابن حجر عسقلاني در کتاب الاصابة، ابن صباغ در کتاب الفصول المهمة، قرطبي در تفسير الجامع لاحکام القرآن و الخ>.

 

3.     اعمال روز مبارک مباهله

روز بیست و چهارم ذی الحجّه، روز مباهله پیامبر صلّي الله عليه و آله، با مسیحیان نجران، از آنجا که گواهي گويا بر حقانیت و درستی دعوت آن حضرت و عظمت شأن اهل بیت (ع) اوست، به جهت تيّمن و تبرک اين روز ـ که افزون بر نزول دو آيه شريفه مباهله و اهل بيت عليهم السلام، سوره هل اتي هم بروايت در اين روز نازل شده است ـ در مصادر ادعيه و زيارات، اعمال مخصوصی برای این روز مبارک، با استناد به کلمات نوراني و دُرربار معصومين کرام عليهم السلام، ذکر شده است، از آن جمله مي‌توان به: <غسل، روزه، دو رکعت نماز، دعای مباهله، زیارت امیرالمؤمنین (ع) و زیارت جامعه کبيره> اشاره نمود.

 

4.     مباهله، حجّتي زنده و سنّتي جاويد براي اثبات حقانيّت دين

طبق آن چه از برخی روایات فهمیده میشود، مسأله مباهله، اختصاص به شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و آن هم در خصوص ماجراي نصاراي نجران ندارد؛ بلکه افراد با ایمان میتوانند برای اثبات حقانیت اسلام، مباهله کنند. طبق این روایات، ائمه اهل بیت علیهم السلام نه تنها این عمل را مشروع دانسته‏اند، بلكه بدان سفارش هم كرده‏اند؛ براي نمونه روایاتي در بَابُ الْمُبَاهَلَة کتاب الکافی و همچنین در بخش أَبْوَابُ الدُّعَاء کتاب وسائل الشیعة، باب‌هاي 56 و 57 درباره مباهله هست با عناوين: <بَابُ اسْتِحْبَابِ مُبَاهَلَةِ الْعَدُوِّ وَ الْخَصْمِ وَ كَیْفِیَّتِهَا وَ اسْتِحْبَابِ الصَّوْمِ قَبْلَهَا وَ الْغُسْلِ لَهَا وَ تَكْرَارِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً> و <بَابُ اسْتِحْبَابِ كَوْنِ الْمُبَاهَلَةِ بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ طُلُوعِ الشَّمْس>.

طبق بیان علامه طباطبایی: <مباهله حجت زنده است>؛ ایشان مباهله را از معجزات باقیه اسلام و قرآن میدانند و فرمودهاند: <هر فرد با ایمان مي‏تواند به اولین پیشواي خود پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم، تأسّي نموده، در راه اثبات هر حقیقتي از حقایق ثابته دین با همین سلاح، پنجه در پنجه خصم خود انداخته، با درخواست از پیشگاه خداي توانا، فرمان نابودي وي را صادر كند. این دانشمندان هر وقت خواستند، مي‏توانند با فردي از افراد با ایمان مسلمین مباهله كرده، حقانیت این آئین پاك و دعاوي آن را آزموده و ثبوت هویت معجزه را از نزدیك و با رأي العین، مشاهده نمایند. این گوي و این میدان>. آن مرحوم همچنين درباره عموميّت مباهله مي‌فرمايند: <آیه مباهله در این که مباهله حقّ، عمومیّت دارد و اختصاص به مباهله نبی اکرم (صلّي الله عليه و آله) با نصارای نجران ندارد، خالی از اِشعار نیست و اخباری که از اهل بیت عصمت علیهم السلام رسیده در عمومیّت مباهله صراحت دارند. امام باقر علیه السلام در مناظره‌ای که با عبدالله بن عمر لیثی، در مشروعیت نکاح متعه دارد، عبدالله بن عمر را به مباهله دعوت می‌کند و همچنین در روایتی امام علیه السلام یکی از شیعیان را که با بعضی از اهل تسنّن، مناظره مذهبی داشته، امر می‌کند که طرف خود را به مباهله دعوت کند؛ بنابر این مباهله آیتی است عمومی که خدای متعال آن را پشتیبان حق قرار داده است>.

محقق نراقی رحمه الله در کتاب خزائن آورده است:  <مرحوم میرزا ابوالقاسم میرفندرسکی (متوفی1050هـ) در یکی از مسافرتها به شهری [در هندوستان] که ساکنانش نصرانی بودند، وارد شد و با مردمش معاشرت پیدا کرد. روزی از روزها عدّهای برای تخطئه مذهب میرزا گفتند: یکی از چیزهایی که نشانگر حقّانیت مذهب ما و باطل بودن مذهب شماست، استحکام معابد [، کليساها] و صومعههای ماست تا آنجا که بعضی از آنها از زمان ساختشان که بيش از هزار سال میگذرد، بدون هیچگونه عیبی باقی ماندهاند؛ به خلاف مساجد و معابد شما که غالبا طبق آنچه که ما دیدیم، بیش از یک قرن باقی نمیماند. آیا دلیلش این نیست که حق خود را حفظ میکند و باطل همیشه در معرض زوال است؟! میرزا (ره) در جواب فرمود: علّّتش این نیست؛ بلکه چون این بناها طاقت کلمه حقّ و اعمال صالحه و عبادات مقبوله مؤمنین را ندارد، به خاطر همین سستی و خرابی در معابد ما پدید میآید؛ به خلافِ معابد شما که در آنها کلمه حقّی که مورد رضایت خدا باشد، به آسمان بالا نمیرود. شاهدش هم این است که اگر در یکی از معابد شما که دربارهاش چنین میگویید اعمال حقّ ما قرار گیرد و آن راز و نیازهای مقبول از آنجا به طرف آسمان بالا رود، خواهید دید که آن بنا هم در مقابل خدا و از ترس مقام الهی خاضع و خاشع و ذلیل خواهد گشت. آنها گفتند: این ادّعا را فقط با امتحان قبول میکنیم. سپس کنیسهای را نشان دادند که مدّعی بودند قدیمیترین و محکمترین کنیسهشان است. گفتند آنجا برو و هر کاری میخواهی انجام بده؛ اگر با کارهای تو در عمارت خلل و سستی پدید آمد، ادعای تو درست خواهد بود و گرنه باید قبول کنی که سخن ما صحیح است. میرزا (ره) قبول کرد و پس از تطهیر و وضو، با استمداد از ذات الهی و توسّل به اجداد طاهرینش (علیهم السلام) داخل آن معبد بزرگ شد. در کمال جلالت و هیبت در حالی که اهالی شهر اطراف معبد اجتماع کرده بودند، اذان و اقامه گفت و هنگامی که آماده تکبیرة الاحرام شد، تمام وجودش را به خداوند سبحان سپرد و کلماتی را که درخت کوه طور با حضرت موسی علیه السلام سخن گفته بود، به زبان آورد و در نهایت تعظیم و ابّهت گفت: "الله أکبر" و پس از گفتن آن، فورا از معبد خارج شد. چشم بر هم زدنی نگذشت که آن بنای بزرگ خراب شد و با خاک یکسان گشت و از آن معبد جز تلّی از خاک بر جای نماند>.

حجت الاسلام رجبی، قائم مقام مؤسسه آموزشی امام خمینی (ره) نيز در گفتگويي، اشاره داشتند که: <اگرشرایط همان شرایطی باشد که در آن مقطع وجود داشت، امروز نیز می‌توان مباهله کرد. اگر همان گونه که در آیات قرآن اشاره شده است، شرایط به گونه‌ای باشد که برای اثبات حقانیت اسلام بحث‌های علمی انجام و دلایل متقنی بر حق بودن اسلام ارائه شود و علاوه بر آن، این دلایل از سوی صاحب نظران و کسانی که از لحاظ معنوی درجات عالی تقرّب الهی را دارا بوده و به دستورات الهی عمل می‌کنند، تبیین و تشریح شود، می‌توان سنّت مباهله را اجرا کرد. نقل می‌کنند که مرحوم علامه طباطبایی در زمان حیات خویش فرموده بودند که اگر کسانی باشند، ما حاضر هستیم در حقّانیت اسلام و دستورات آن بحث کرده و مباهله کنیم>.

بايد افزود که مرحوم آقا بزرگ تهراني نيز در خصوص مباهله با منکرين حقّ در کتاب شريف الذريعة إلي تصانيف الشيعة (ج19، ص47) اثري دستويس با عنوان رسالة في المباهلة مع المخالفين للحقّ تأليف مولي محمّدکاظم بن محمّدشفيع، هزارجريبي مازندراني حائري (د. 1234‌هـ) گزارش کرده است که نسخه‌‌اي از آن ضمن مجموعه‌اي بخطّ مؤلف، در کتابخانه مرحوم شيخ عبدالحسين طهراني در کربلا بوده است.

بايد افزود هر چند نزد شيعه اماميّه اثني عشريه، مباهله، سنّتي جاويد و حجّتي زنده شمره مي‌شود، امّا ذکر نمونه ذيل، نشان مي‌دهد، اين امر، به ندرت، در ميان اهل سنّت، نيز، در دوره‌هايي رايج بوده است. براي نمونه در نسخه خطي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، با عنوان رساله در نکوهش تصوّف تأليف ملا حسن بن محمدعلي يزدي حائري (د. 1242هـ) که بيشتر در نقد انديشه‌هاي ابن‌عربي (د. 638هـ) است، يکي از عناوين اثر اين است: <در گفتگوي شهاب‌الدين ابن‌حجر با ابن الامين پيرو ابن عربي، بنقل تقي‌الدين فارسي (به تازي)، که ايندو درباره ضلالت ابن‌عربي در رمضان، مباهله کردند و ابن الامين پس از اين، در روضه در ذيقعده 797 کور شد و مُرد و ابن‌حجر مي‌گويد من ميدانستم که يکسال نمي‌کشد>!

 

5.     روز مبارک مباهله در نسخه‌هاي خطي

الف) نمونه‌هايي از آثار مستقل تراثي در باره مباهله

پيش از گزارش نسخه شناسي آثار دستنويس درباره مباهله، مقدمّتاً بايد گفت که مرحوم آقا بزرگ تهراني در اين موضوع در کتاب الذريعة (ج19، ص47) از دو اثر با عنوان کتاب المباهلة، يکي تأليف ابوالفضل محمّد بن عبدالله شيباني و ديگري از ابوجعفر محمّد بن علي شلمغاني مشهور به ابن‌ابي‌العزاقر (گويا از تأليفاتِ دوره استقامت وي) ياد نموده است. کتاب اول نزد سيد بن طاووس بوده است و او در کتاب الاقبال خويش از آن اثر بيست و پنج صفحه، خبر طويل مباهله را نقل نموده است. به نظر مي‌رسد، هر دو اين کتب، در گذر زمان، مفقود گرديده و متأسفانه تاکنون نسخه‌اي از آن دو، در منابع و فهارس داخلي و خارجي، گزارش نشده باشد.

 

ـ ترجمه دعاي مباهله

از: علامه محمّدباقر بن محمدتقي مجلسي اصفهاني (د. 1110هـ)

·         شماره <11/12677> (کتابت اواخر سده 11هـ) نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج32، ص200).

گزارش متن: ترجمه فارسي دعاي مباهله همراه مقدّمه‌اي نسبتاً طولاني است. بايد دانست اين دعاي شريف، به نقل از <محمّد بن سليمان ديلمي>، به روايتِ <حسين بن خالد> از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام، در کتاب مصباح المتهجد، تأليف گرانسنگِ شيخ الطائفه، ابوجعفر محمّد بن حسن، طوسي، مشهور به شيخ طوسي (د. 460هـ) آمده است. نيمه نخست اين دعا، با دعاي سحر معروف، کاملاً همخواني دارد، ليکن آنچه در مصباح المتهجد به عنوان دعاي سحر آمده، فقط در سياقِ انشاء، با اين دعا همخواني دارد. بايد افزود که عمده کتب ادعيه مخطوط موجود در کتابخانه‌هاي تراثي، حاوي دعاي مباهله مي‌باشند. ترجمه فارسي بخشی از دعای مباهله چنين است: <خداوندا! بر محمّد و آل محمد درود فرست و به من شادی و خرّمی، استقامت و گشایش، عافیت و سلامت و کرامت، روزی پاک و فراوان، و هر نعمت و وسعت که نازل شده یا از آسمان به زمین نازل می‌شود، قسمت کن. خداوندا! اگر گناهان، چهره مرا نزد تو فرسوده‌اند و میان من و تو حایل شده‌اند و حالم را نزد تو دگرگون کرده‌اند، از تو درخواست می‌کنم به نور آبرویت که خاموش نشود و به آبروی حبیبت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله و به آبروی وصیّت، علّی مرتضی علیه السلام و به حقّ اولیائت که آنها را برگزید‌ه‌اي که بر محمّد و آل محمّد درود بفرستی و هر گناه که کرده‌ام بیامرزی و مرا در باقی مانده عمرم حفاظت کنی. خداوندا! من مطیع توام، پس از من خشنود باش. عملم را ختم به خیر کن و ثواب آن را برایم در بهشت مقرّر فرما و آنچه تو، خود سزاوار آنی، برای من مقدّر فرما، ای سزاوار تقوا و آمرزش، رحمت فرست بر محمّد و آل محمّد و به رحمتِ خود، به من رحم کن، ای مهربان‌ترینِ مهربانان>.

 

ـ شرح دعاي مباهله

از: ناشناخته

·         شماره <13/ع> (کتابت 1244هـ) نسخه کتابخانه ملّي جمهوري اسلامي ايران (رکـ . فهرست، ج7، صص15-17).

گزارش متن: شرحي فارسي بر دعاي مباهله است که سال 1244هـ از سوي شارحي ناشناس نوشته شده است. اين شرح در ضمن مجموعه‌اي (کتاب دعا) حاوي سور و ادعيه چندي آمده است: <سوره يس، دعاي کميل، دوازده امام خواجه نصيرالدين طوسي، دعاي اعتصام، دعاي اختتام، زيارت امام حسين عليه السلام در روز عاشوراء، زيارت حضرت اميرالمومنين عليه السلام، زيارت جامعه کبيره، دعاي سمات، دعاي مشلول، مناجات پانزده‌گانه امام زين العابدين عليه السلام، دعاي ابوحمزه، دعاي عديله، دعاي ماه مبارک رمضان، دعاي امام زين العابدين عليه السلام در مهمات و نزول حوادث و ملمات، دعاي توبه، دعاي مکارم الاخلاق، دعاي مساء و صباح و بخشي از صحيفه سجاديه، شرح دعاي جوشن کبير، دعاي جوشن کبير، زيارت مفجعه ابي عبدالله عليه السلام و جز اينها که برخي از آنها، از جمله همين دعاي مباهله، شرح هم گرديده‌اند.

 

ـ تفسير <أنفسنا> در آيه مباهله

از: ملا عبدالخالق بن عبدالرحيم يزدي (د. 1268هـ)

·         شماره <1/7188> (بخشي از نسخه بخطّ مؤلف و باقي کتابت 1266هـ)، نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج18، ص324).

·         شماره <1/39> (سده 13هـ)، نسخه مرکز تحقيقات دارالحديث قم (رکـ . فهرست، ج1، ص16).

گزارش متن: شرح و تفسيري بر واژه <أنفسنا> در آيه شريفه مباهله (سوره آل عمران، آيه 61) است که شارح آن را در پاسخ پرسش <ميرزا محمّدحسين حائري> در قالبِ <سؤال و جواب> به تاريخ بيست و پنجم ربيع الثاني 1266، هنگامي که قصد عزم زيارتِ عتبات عاليات عراق را داشته در شهر قم نوشته است. شارح در اين رساله، معاني حقيقي يا مجازي آن را با استفاده از گفته‌هاي مفسّرين و علماي کلام و محدّثين به تفصيل توضيح داده است.

 

ـ خبر المباهلة

از: ناشناخته

·         شماره <1/7564> (کتابت سده 13هـ)، نسخه کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران (رکـ . فهرست، ج16، ص629).

گزارش متن: روايت رويداد مباهله است که از کتاب الأقبال مرحوم سيد علي بن طاووس، حلّي، مشهور به <ابن طاووس> (د. 656هـ) نقل گرديده است.

 

ـ مباهله نصاراي نجران

 از: ناشناخته

·         شماره <13/1996/ع> (کتابت بين سال‌هاي 1297-1303هـ، در برگ‌هاي161-163)، نسخه کتابخانه ملّي جمهوري اسلامي ايران (رکـ . فهرست، ج11، ص51).

گزارش متن: در اين رساله کوتاه گزارشي از خبر و رويداد مبارک مباهله ارائه گرديده است. اين رساله در ضمن مجموعه‌اي نوزده رساله‌اي درج شده است.   

 

 

ب) نمونه‌هايي از آثار مشتمل تراثي درباره مباهله

ـ مصباح الانوار في فضائل امام الابرار

از: شيخ هاشم بن محمّد

·         شماره <3691> (کتابت سده8هـ)، نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج10، صص88-90).

·         شماره <5557> (کتابت سده 13هـ)، نسخه کتابخانه مدرسه عالي سپهسالار (رکـ . فهرست، ج5، ص580).

گزارش متن: کتابي در فضائل و مناقب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و آيات و روايت‌ها و احاديثي که درباره آنحضرت آمده، در دو جلد و مشتمل بر سي و شش باب و احاديث با اسناد مي‌باشند. جلد اول کتاب داراي بيست و يک باب، که آخرين باب آن، با عنوان: <الباب الحادي والعشرون: في فضله يوم المباهلة> درباره مباهله مي‌باشد. بايد دانست که اين اثر به اشتباه در برخي مصادر به شيخ طوسي (د. 460هـ) نسبت داده شده است که صحيح نمي‌باشد.

 

ـ تاريخ پيامبر اسلام صلّي الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام

از: ناشناخته

·         شماره <13330> (کتابت سده 13هـ)، نسخه کتابخانه مجلس شوراي اسلامي (رکـ . فهرست، ج36، صص287-289).

 گزارش متن: تاريخ مفصلي در شرح حالات چهارده معصوم عليهم السلام است. مؤلف ناشناس ما ـ که قاعدتاً بايستي از دانشمندان قرن 12 يا 13هـ بوده باشد چرا که از علامه مجلسي با دعاي <رحمه الله> ياد مي‌کند ـ اين اثر را از برخي مصادر روايي، همچون بحار الانوار وحيات القلوبِ علامه مجلسي (ره) تأليف نموده است. مؤلف کتاب خود را در دو <لجه> و هر لجه را در ده <موج> و هر موج را در ده <رشحه> تنظيم نموده است. بايد دانست باب چهل و هفتم اين اثر <در بيان مباهله> مي‌باشد.

 

ـ کتاب انوار

از: ناشناخته

·         شماره <33> (کتابت سده 13هـ)، نسخه مرکز تحقيقات دارالحديث قم (رکـ . فهرست، ج1، صص122-124).

گزارش متن: کتابي مفصل در بيان حالات حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله و امام علي و حضرت فاطمه عليهما السلام مانند کتاب حياة القلوب علامه مجلسي (ره) است. مؤلف در اين کتاب، غالباً به ترجمه روايات وارده در هر باب بدون ذکر سند و مأخذ اکتفا نموده و در چندين مورد از کتاب عين الحياة و حياة القلوب علامه مجلسي نقل مطلب کرده است و مؤلّف در برخي موارد نيز، از خود با عنوان <مسوّد اوراق گويد> ياد مي‌کند. اين اثر داراي سه باب و هر باب داراي چند فصل است. بايد افزود مؤلف، فصل شانزدهم بابِ نخستِ کتاب خود را با عنوان <در بيان قصه مباهله> آورده است.

 

ج) نمونه‌هايي از آثار تأليفي در شب يا روز مباهله

ـ ترجمه منية المريد

از: شيخ حسين بن حسن نجّار شوشتري (د. پس از 1260هـ)

·         شماره <10632> (بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه آيت‌الله الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج27، ص96).

گزارش متن: ترجمه تحت اللفظي کتاب منية المريد شهيد دوم (د. 965هـ) است که به دستور سيد صدرالدين و برادرش سيد محمّدعلي و مقرب الخاقان آقا محمدجوادخان انجام شده و در شب عيد مباهله 1260هـ به پايان رسيده است.

 

ـ صلاة الجمعة والعيدين

از: ناشناخته  

·         شماره <6311> (گويا بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج16، ص278).

گزارش متن: رساله‌اي فقهي ـ استدلالي است که مؤلف در روز مباهله از ماه ذي الحجه سال 1231 در عظيم آباد (هند)، از تأليف آن فراغت يافته است. مؤلّف که گويا اهل هندوستان است، در مطلب نخستِ اين رساله، بر وجوب تخييري نماز جمعه در چند فصل، و در مطلب دوم نيز به احکام نماز عيد فطر و قربان پرداخته است. بايد دانست که مؤلف ضمن مطلب اول، چند بار به رساله جداگانه خود که در موضوع نماز جمعه نگاشته است، ارجاع مي‌دهد.

 

ـ التذکرة في أصول الفقه

از: سيّد عزيزالله بن امام ويردي استرابادي (د. پس از 1328هـ)

·         شماره <7962> (کتابت سده14هـ)، نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج20، صص292-294).

گزارش متن: رساله‌ايس مختصر در بيان قواعد اصول فقه به روش  استدلالي است که در يک مقدمه، چند مقصد و يک خاتمه در روز دوشنبه 24 ذي الحجه (عيد مباهله) سال 1328 به پايان رسيده است.

 

د) نمونه‌هايي از آثار کتابت شده در روز مباهله

ـ نفائس المسائل و عرائس الوسائل

از: ملا محمّدعلي بن محمّدمهدي آراني (د. 1327هـ)

·         شماره <41> (بخطّ مؤلف)، نسخه کتابخانه امامزاده محمّد هلال عليه السلام در آران (رکـ . فهرست نسخه‌هاي عکسي مرکز احياء ميراث اسلامي، ج1، ص182، شماره نسخه عکسي 161).

 گزارش متن: شرح مزجي نسبتاً مفصّلي به صورت استدلالي بر کتاب الفيه شهيد اول (د. 786هـ) در احکام صلات است که در سه جزء و جزء دوم آن در عصر روز مباهله 24 ذي الحجه 1284 به اتمام رسيده است. بايد دانست که جزء اول آن در عقائد و بعضي از مسائل تقليد و غير آن که به حکم پيش درآمد کتاب مي‌باشد؛ جزء دوم در اقسام نمازها و مقدّمات آن تا صلات مسافر، و جزء سوم نيز در مقارنات (فروض مقارنه با اجزاء نماز که هشت تا هستند).

 

ـ مناهل البکاء

از: شيخ علي بن محمدرضا تبريزي (د. پس از 1265هـ)

·         شماره <3455> (کتابت 1315هـ)، نسخه کتابخانه آيت‌الله مرعشي (رکـ . فهرست، ج9، ص254).

گزارش متن: اثري در حالات و فضائل و مصائب حضرات معصومين عليهم السلام است که با استفاده از احاديث معتبره در يک مقدمه، چهارده <منهل> و يک خاتمه و هر منهل مشتمل بر احوال يکي از معصومين عليهم السلام، و هر منهل منقسم بر چند <مشرب> و هر مشرب در يک مجلس براي اهل منبر نوشته شده است. اين اثر داراي خطبه مخصوص مشتمل بر آياتي از قرآن کريم و فضائل و مناقب معصوم عليه السلام و اشاره به مصائب وي است. نسخه حاضر مشتمل بر منهل پنجم و در حالات حضرت سيدالشهدا عليه السلام مي‌باشد که مؤلّف در تأليف آن را مقدم داشته است و به صورت دقيق نمي‌دانيم، آيا وي موفّق به تأليف باقي کتاب شده است يا نه؟ بايد افزود که مؤلف اين جزء را بيشتر در سفر زيارت امام رضا عليه السلام تأليف نموده و آن را در هشتم جمادي الاخر سال 1265 در تبريز به پايان برده است.

 

هـ) نمونه‌اي از تملک‌ نسخه در روز مباهله

ـ بحرالفوائد و عقد الفرائد

از: سيّد محمّدشفيع حسيني اصفهاني (د. پس از 1077هـ)

·         شماره <295> (کتابت سده 12هـ)، نسخه مرکز احياء ميراث اسلامي (رکـ . فهرست، ج1، صص400-402).

 گزارش متن: کتابي در اصول اخلاقي و اعتقادي و تاريخ انبياي عظام و ائمه هدي عليهم السلام و حالات اوليا و علما و پادشاهان و اميران، با انشائي اديبانه منشيانه و مسجع همراه تضمين اشعاري از خود مؤلّف يا ديگران، به نام شاه عباس دوم صفوي (حکـ . 1052-1075) شروع و در پنج جلد به سال 1077هـ به اتمام رسانده است. بايد دانست که روي برگ نخستِ اين نسخه، تملکِ <احمد بن محمّدزمان موسوي به تاريخ <روز مباهله 1260> ديده مي‌شود.

  

و) نمونه‌هايي از کتب چاپي مرتبط با رويداد مباهله

ـ از مباهله تا عاشورا

از: محمّد امینی گلستانی

قم، سپهرآذين، 1385 (چاپ سوم)، 662ص.

 

ـ از نجران تا مدينه، 90 داستان از مباهله پيامبر (ص) با مسيحيان نجران

از: محمّدرضا انصاري

قم، دليل ما، 1382، 120ص.

 

ـ اسرار مباهله: ماجرای عظیم مباهله بین پیامبر (ص) و مسیحیان نجران و تاریخ هزار و چهارصد ساله آن

از: محمّدرضا انصاری

قم، دليل ما، 1382، 318ص.

 

ـ آفتاب درخشان در مباهله نصاراي نجران

از: محمد احمدآبادي

تهران، بنگاه مطبوعاتي فروزان، 1366، 128ص.

 

ـ المباهلة  

از: عبدالله السُبیتی

تهران، مکتبه النجاح، ۱۴۰۲هـ ، 152ص.

 

ـ المباهلة فی الکتاب والسنّة أاو معجزة الحِوار

از: محمّدصالح القشعمی البحرانی

بحرین، شرکه المصطفی، ۱۴۲۴هـ ، 393ص.

 

ـ امامت و عصمت در قرآن (ج4: آيه مباهله)

از: رضا کاردان

قم، دليل، 1379.

 

ز) نمونه‌هايي از پايان نامه‌هاي دانشجويي مرتبط با مباهله

ـ تصحیح و تحقیق تفسیرالمبانی لنظم المعانی سوره‌های آل عمران و نساء

از: زهره صدرزاده

استاد راهنما: غلامحسین اعرابی

پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم . 1383.

چکيده: در این پایان نامه به تصحیح و نقد تفسیر دو سوره آل عمران و نساء از کتاب المبانی لنظم المعانی پرداخته شده است. مفسران احمد بن محمد عاصمی یکی از دانشمندان سنی مذهب قرن پنجم هجری است. شیوه اصلی مفسر براساس داستان‌ها و مصادیق تاریخی و شأن نزول سور و آیات مبتنی است، ولی از آنجایی‌که شالوده و تفسیر بر مبنای خلاصه نویسی بنانهاده شده ناگفته‌های فراوانی در آن نهفته است که پژوهش حاضر با استناد به منابع روایی و تفسیری شیعه و سنی خصوصاً تفاسیر قدما عهده دار شرح و تبیین نکات مهم و اساسی آن است.

کليد واژه: خلافت، مباهله، علم تأویل، سوره آل عمران، سور قرآن، سوره نساء، المبانی لنظم المعانی، قرآن کريم.

ـ احتجاجات قرآن با اهل کتاب

از: شمس الحسن

استاد راهنما: علی اسدی

پایان نامه کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه ـ دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1430هـ.

چکيده: قرآن کریم با اهل کتاب به روش خاص خود احتجاج نموده و از این راه عده‌ای از آنان را به راه حق و راه کمال نزدیک کرد. در این رابطه دلایل و شواهد روشنی بر جواز احتجاج در آیات و روایات وجود دارد که در قرآن کریم، مواردی از جمله، یهود، نصارا، مجوس و صابئین در فصل اول بررسی شده است؛ فصل دوم: احتجاج قرآن با اهل کتاب درباره توحید است. در مورد قائلین به تثلیث و احتجاج قرآن بر علیه آنان، همچنین احتجاج بر ردّ فرزند داشتن خداوند به عقیده مسیحیان و یهودیان است و فصل سوم: احتجاج قرآن با اهل کتاب و موضوع مباهله است.

کليده واژه: اهل کتاب، احتجاج، تثلیث، قرآن کريم، معاد، مباهله .

  

ح) نمونه‌هايي از مقالات مربوط به واقعه مباهله

ـ مباهله در منابع تاریخی اهل سنت

از: فاطمه کرمی

مبلغان، ش170 (مهر ـ آبان 1392)، صص33-38.

 

ـ نقد دیدگاه ابن تیمیمه در شأن نزول آیه مباهله

از: علي ملا موسی میبدی

سراج منیر،  س3، ش11 (پاییز 1392)، صص121-142.

 

ـ آیه مباهله و امامت علی (ع)

از: زهرا امرایی و محمدجواد رضايي

پژوهش‌های ادیانی، س1، ش1 (بهار 1392)، صص103-120.

 

ـ خوانش فقهی جدید از آیه مباهله

از: خالد الغفوری

کوثر معارف، س8، ش21 (بهار 1391)، صص47-86 و ش22 (تابستان 1391)، صص41-72.

 

ـ بررسی دیدگاه آلوسی در آیه مباهله از منظر مفسران شیعه

از: محسن قاسم پور

علوم قرآن و حدیث، ش84 (بهار و تابستان 1389)، صص113-136.

 

ـ مسجد الإجابه یا مسجد مباهله

از: محمّدصادق نجمی

میقات حج، ش41 (پاییز 1381)، صص112-130.

 

 

ـ دلالت آیه مباهله بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین عليه السلام

از: اصغر غلامی

امامت پژوهی، ش3 (پاییز 1390)، صص37-76.

 

ـ تأملی در مباهله

از: انسيه عسگری

علوم اسلامی، ش7 (پاییز 1386)، صص49-68.

 

ـ آیه مباهله، سند افتخار

از: شمس‌الله صفرلکی

فرهنگ کوثر، ش25 (فروردین 1378)، صص85-89.

 

ـ مباهله

از: علويجه رفیعی پور و سیّد عباس

فرهنگ کوثر، ش79 (پاییز 1388)، صص105-112.

 

ـ تکرار مباهله

از: ،سیّد علی‌نقی میر حسینی

فرهنگ کوثر، ش60 (زمستان 1383)، صص135-140.

 

ـ بررسی تاریخی آیه مباهله و بازتاب های کلامی آن

از: علي معموری

شیعه شناسی، ش19 (پاییز 1386)، صص85-100.

 

ـ تفسیر آیه مباهله از دیدگاه اهل بیت (ع) و اهل سنت

از: ايلقار اسماعیل زاده

طلوع، ش10-11 (تابستان و پاییز 1383)، صص87-106.

 

ـ مباهله روشن‌ترین دلیل باورهای شیعه

از: عبد الکریم پاک نیا

مبلغان، ش50 (اسفند 1382)، صص46-57.

 

ـ واقعه مباهله

از: حسين سلطان محمّدی

مبلغان، ش38 (اسفند 1381)، صص44-55.

 

ـ فاطمه (ع) در قرآن؛ نگاهی به جایگاه فاطمه زهرا (س) در آیه مباهله از نظرگاه اهل سنت

از: محمّدیعقوب بشوی

مباحث بانوان شیعه، ش4 (تابستان 1384)، صص85-104.

 

ـ بررسی آیه مباهله از دیدگاه فریقین

از: مجتبي الهیان

پژوهش‌های فقهی، ش4 (بهار 1385)، صص49-62.

 

ـ تحقیقی پیرامون سال و ماه و روز مباهله

از: ناشناخته

درسهایی از مکتب اسلام، س23، ش9 (آذر 1362)، صص35-39 و 44.  

 

ـ تحقیقی پیرامون سال و ماه و روز مباهله

از: ناشناخته

درسهایی از مکتب اسلام، س23، ش8 (آبان 1362)، صص52-55.

 

ـ نگاهی بر رویداد مباهله

از: محمدعلی مقدادی

گلستان قرآن، ش8 (ارديبهشت 1379)، صص35-36.

 

ـ فاطمه علیها السلام تجلّی تمام زنان مقدس قرآنی (بر اساس آیه مباهله)

از: محمدجواد سلمانپور

مشکو‌ة، ش83 (تابستان 1383)، صص41-53.

 

ـ در پرتو قرآن: معنای نفس در آیه مباهله و معنای مولی در حدیث غدیر

از: محمدرضا مشایی (شهاب)

مشکو‌ة، ش44 (پاييز 1373)، صص26-49.

 

ـ تقویم شمسی تاریخ اسلام: مباهله

از: علي زمانی

درسهایی از مکتب اسلام، س32، ش12 (اسفند 1371)، صص34-37.

 

ـ عیسی پیام آور اسلام: مروری به داستان مباهله

از: احمد بهشتی

درسهایی از مکتب اسلام، س32، ش9 (آذر 1371)، صص49-53 و ش11 (بهمن 1371)، صص45-50.

  

 

ـ معرفی کتاب مباهله در مدینه

از: سیّد حسین تقوی

کتاب ماه دین، ش22-23 (مرداد و شهريور 1378)، صص6-8.

 

ـ داستان مباهله

از: یعقوب جعفری

درسهایی از مکتب اسلام، س44، ش10 (دی 1383)، صص32-36.

 

 ـ مباهله پیامبر اکرم (ص) با مسیحیان نجران: علی (ع) نفس پیغمبر (ص)

از: علی اصغر نراقي

پژوهش دینی، ش3 (دی 1383)، صص72-98.

 

ـ قصه‌ها و نکته‌ها ـ گفتگوی منطقی یا مباهله

از: ناشناخته

کوثر، ش3 (زمستان 1380)، صص93-98.

 

 ـ به مناسبت بیست و چهارم ذیحجه، سالروز واقعه مباهله

از: ناشناخته

گلستان قرآن، ش197 (نيمه اول بهمن 1383)، ص42.

 

ـ فاطمه (س) در قرآن

از: جين دمن مک اولیف؛ مترجم: محمّدجواد اسکندرلو و ناقد: ،محمّدعلی رضائی اصفهانی

قرآن پژوهی خاورشناسان، ش4 (بهار و تابستان 1387)، صص65-98.

 

ـ <أنفسنا> و معناشناسی تاریخی مفهوم آن در ادبیات دینی

از: محمّدجواد نجفی و سیّد محمّدتقی موسوی کراماتی

شیعه شناسی، س10، ش39 (پاییز 1391)، صص211-238.

 

ـ فرازهائی از تاریخ اسلام: حوادث سال نهم هجرت، پیامبر به مباهله می‌رود

از: جعفر سبحانی تبریزی

درسهایی از مکتب اسلام، س11، ش5 (ارديبهشت 1349)، صص28-31.

 

ـ المباهلة

از: سلیمان کتّانی

الموسم، ش4 (1409هـ)، صص1166-1169.

 

***

 

 

منابع پژوهش

1.       آقاجاني، ملیحه، <روز مباهله>، گلبرگ، ش27 (اسفند 1380).

2.       انوار، عبدالله، فهرست کتب خطي کتابخانه ملّي ايران، جلد7،  تهران، کتابخانه ملي، 1355.

3.       حرّ عاملي، محمد بن حسن، وسائل‏الشیعة، جلد7، با تحقيق عبدالرحیم ربانی شيرازي و محمّد رازی، تهران کتابفروشی اسلامیه، 1376هـ .

4.       حسيني اشکوري، احمد، فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي، جلد 9، قم، مرعشي، 1360.

5.       ----------، --، -----------------------------------، جلد 10، قم، مرعشي، 1362.

6.       ----------، --، -----------------------------------، جلد 16، قم، مرعشي، 1367.

7.       ----------، --، -----------------------------------، جلد 18، قم، مرعشي، 1368.

8.       ----------، --، -----------------------------------، جلد 20، قم، مرعشي، 1370.

9.       ----------، --، -----------------------------------، جلد 27، قم، مرعشي، 1376.

10.    ----------، --، فهرست نسخه‌هاي خطي مرکز احياء ميراث اسلامي جلد1، قم، مرکز احيا، 1377.

11.    حسيني اشکوري، جعفر و ديگران، فهرست نسخه‌هاي عکسي مرکز احياء ميراث اسلامي، جلد1، قم، مرکز احيا، 1377.

12.    دانش پژوه، محمّدتقي، فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، جلد6،  تهران، دانشگاه تهران، 1335.

13.    -------، ----، ----------------------------------، جلد16، تهران، دانشگاه تهران، 1357.

14.    -------، ---- و ديگران، فهرست کتابخانه مدرسه عالي سپهسالار، جلد5،  تهران، دانشگاه تهران، 1356.

15.    صدرايي، علي، فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، جلد36،  قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1377.

16.    -----، --، فهرست نسخه‌هاي خطي مرکز تحقيقات دارالحديث قم، جلد1، قم، دارالحديث، 1383.

17.    طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، جلد۳، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1363.

18.    ------، ------، اسلام وانسان معاصر، به کوشش هادی خسروشاهی، قم، رسالت، 1397هـ .

19.    طهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، جلد19، طهران، کتابفروشي اسلاميه، 1389هـ .

20.    گروه فهرستنگاران، فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، جلد32، قم، مرعشي، 1383.

21.    مجلسي، محمدباقر، بحار الأنوار لجامعة درر الأخبار، جلد21، بيروت، دارالوفاء، 1401هـ .

22.    منزوي، علينقي، فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه ملّي جمهوري اسلامي ايران، جلد11، تهران، کتابخانه ملي، 1375.  

 

23.  http://shabestan.ir

24.  http://www.tebyan.net