سیره حضرت باقر (ع) در قبال کاسبان ولایت، زهد فروشان و مدعیان ساده زیستی

دوران غیبت حضرت بقیه الله (عج) با وجود نقطه تمرکزی بنام «سختی دینداری» که در سرتاسر دوران غیبت سیطره دارد امّا از جهت شرائط، دوران متغیری نیز می­ باشد که برای ثبات قدم در مسیر ولایت اهل بیت (ع) مجموع سیره ائمه (ع) در طول ۲۵۰ سال حضور آنان در عرصه اجتماع و سیاست الگوی مناسبی برای شیعیان واقعی خواهد بود تا بتوانند براساس الگوی سیره و رفتاری ائمه (ع) راه صحیح را یافته و تاسی نمایند.

سیره حضرت باقر (ع) در تحقق غنای فقهی و کلامی

روزگار زندگی و امامت امام باقر (ع) روزگار «فقر دینی» بوده بگونه­ ای که چندی قبل از امامت آن حضرت وقتی ابن عباس در مسجد جامعه بصره در پایان ماه رمضان سخن از زکات فطره به میان می­ آورد مسلمین از معنا و مفهوم آن بی اطلاع بودند! امام باقر (ع) با توجه به درگیری­ های بنی امیه و تازه کار بودن بنی عباس توانست از تأسیس یک حوزه قوی علمیه بهره ­مند شود و احکام فقهی شریعت و مبانی متقن کلامی اسلام را به خوبی تبیین سازد. حضرت باقرالعلوم در عین توجه عمیق به شریعت و مذهب و ترویج و تبیین آن، لکن از پیدایش آسیب های احتمالی و رفع آن آسیب ها غافل نبود.

عناصر مخرّب مذهب و تمهیدات امام باقر (ع)

آسیب ­های وارده یا محتمل الورود در عصر امامت امام باقر (ع) که عصر شکوفائی فقاهت و دانش دینی بوده، سه عنصر مخرّب است:

الف) کاسبان ولایت

ب) زهد فروشان

ج) مدعیان مبارزه

کاسبان ولایت

قبل از ورود شایسته است متذکر شویم، این اصطلاح و نام برگرفته از تعبیر "المستاکل بنا" میباشد که در روایات متعدد و معتبر نام برده شده است. (ر.ک:بحار۶۵/۱۵۳)

کاسبان ولایت همان افرادی هستند که در زبان و ظاهر «مدعی ولایتمداری» هستند امّا در واقع هیچ شباهتی به «اهل ولایت» ندارند، همانطوری که در جامعه امروز اسلامی و شیعی این افراد دیده می­ شوند در زمان امامت امام باقر (ع) هم بودند و از مشکلات و چالش­ های مسیر امامت آن حضرت به شمار می­ روند.

از این روست تعبیر «لیس منّا» یعنی «اینان از ما نیستند». در فرهنگ حدیثی، جای مهمی بخود اختصاص داده است، همان طوری که تعبیر «المستأکل بنا» که همان «کاسبان ولایت­اند» جای خود را دارد. عمده چیزی که در مورد این گروه می توان گفت این است که "کاسبان ولایت" در محدوده زندگی فردی و خانوادگی و اقتصادی خود دارای نقاط منفی جدی هستند و از سوی دیگر در ادعای ولایتی بودنشان کاملا متوجه منافع خود در جلب و حفظ "قدرت و ثروت" می باشند.

امام باقر (ع) در مواجه با این منحرفان از مسیر اصیل ولایت، تلاش مؤثری را اعمال فرمودند که آنچه در این زمینه بسیار قابل توجه است این است که خطر انحرافی این گروه را در مرحله نخست به خواص از اصحابش گوشزد فرموده، تا هم خویش را در امنیت از این آسیب قرار دهند و هم مراقب دیگر شیعیان باشند.

روایت مهم امام اقر (ع) به جابر بن یزید الجعفی در این راستاست :‏

یَا جَابِرُ : أیَکْتَفِی مَنِ انْتَحَلَ‏ التَّشَیُّعَ‏ أَنْ یَقُولَ بِحُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَوَ اللَّهِ مَا شِیعَتُنَا إِلَّا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ أَطَاعَهُ ......... فَقَالَ یَا جَابِرُ لَا تَذْهَبَنَّ بِکَ الْمَذَاهِب ....

اى جابر! آیا کسى که ادعاء تشیع می کند، او را بس است که از محبت ما خانواده دم زند؟ بخدا شیعه ما نیست، جز آنکه از خدا پروا کند و او را اطاعت نماید... ای جابر مبادا مقهور صداهای مختلف و مدعی شوی......

و در مرحله بعد اراده خود را در جهت تبیین اوصاف شیعیان واقعی قرار دادند:

وَ مَا کَانُوا یُعْرَفُونَ یَا جَابِرُ إِلَّا بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَ الْأَمَانَهِ وَ کَثْرَهِ ذِکْرِ اللَّهِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاهِ وَ الْبِرِّ بِالْوَالِدَیْنِ وَ التَّعَاهُدِ لِلْجِیرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ أَهْلِ الْمَسْکَنَهِ وَ الْغَارِمِینَ وَ الْأَیْتَامِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ تِلَاوَهِ الْقُرْآنِ وَ کَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ وَ کَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِی الْأَشْیَاءِ ..... (کافی۲/۷۴)‏

اى جابر! ایشان شناخته نشوند، جز با فروتنى و خشوع و امانت و بسیارى یاد خداو روزه و نماز و نیکى بپدر و مادر و مراعات همسایگان فقیر و مستمند و قرضداران و یتیمان و راستى گفتار و تلاوت قرآن و بازداشتن زبان از مردم، جز از نیکى آنها، و آنها امانت نگهدار فامیل خویش باشند.

و در روایت دیگری فرمودند:

«شیعتنا اهل الورع و الاجتهاد و اهل الوفاء و الامنه و اهل الزهد و العباده و اصحاب احدی و محسنین رکعه فی اللیله و النهار، یزکون اموالهم و یحجون البیت و یجتبون الحرام» (ر.ک صفات الشیعه، شیخ صدوق/ ۱۶۲)

شیعه واقعی اهل اطاعت الهی و تقوی و تلاش بوده و در مورد وظائف شرعی عبادی مثل نمازهای واجب و مستحبی و وظائف شرعی مالی مثل پرداخت زکات و خمس و نیز وظائف اخلاقی مثل ادای امانت و وفای به عهد از هیچ یک مسئولیت­ های خود شانه خالی نمی­ کند.

خلاصه بین «مدعی یا کاسب ولایت» و «ولایتمدار واقعی» تفاوت بسیار است که امام باقر (ع) مدعی و کاسب ولایت را به «المستأکل بنا» یعنی سودجویانی که منافع مورد نظر خود را در مسیر نام اهل بیت دنبال می­ کنند، معرفی فرمود و چهره معنوی شیعیان واقعی را به:

«شیعتنا من شیعنّا و اتّبع آثارنا و اقتدی باعمالنا» (بحار ۶۸/۱۵۴)

یعنی کسانی که در اعمال و رفتار از اهل بیت الگو می­ گیرند و به تمام سخنان آنان توجه لازم را دارند، ترسیم فرمود.

واقعیت در مورد این گروه این است که اینان با شعار «ولایت» دنبال «قدرت» و یا «ثروت» هستند و کار مهم امامان ما این بوده که گروه را با نام و نشان به شیعیان خود معرفی نموده­ اند، که بررسی و تبیین نمونه­ های آن از زمان امیرالمؤمنین تا امام عسگری خود مجال مفصلی را می­ طلبد که در میان کتاب های «رجالی» کتاب «رجال کشی» در این موضوع بسیار قابل استفاده است.

زهد فروشان

گروه دیگری که چه بسا در جبهه خودی باعث تأسف و رنج امام باقر (ع) بوده ­اند زهد فروشانی بودند که حق استفاده از مواهب مادی را برای ائمه (ع) به هیچ عنوان قائل نبودند و بعد از عیب جوئی در صورت تخلّف از دیدگان غلط­شان آماده اعتراض و جو سازی و تخریب می شدند.

نمونه اول: حکم بن عیینه از این گروه است که وقتی وارد بر حضرت باقر (ع) شد و دید امام در یک منزل زیبا و دارای اثاثیه چشم گیری است، گر چه لب به اعتراض نگشوده بود امّا در قلبش قابل قبول نبود که امام باقر (ع) در شرائط نسبتا مناسبی قرار داشته باشد و امام (ع) که از خطورات قلبی او کاملا مطلع بود زوایای اعتراض او را مشاهده کرد بدون دفع وقت این آیه را تلاوت فرمود:

«من حرّم الله زینه الله التی اخرج لعباده..»

که حضرت (ع) با تلاوت این آیه تفکر زهد فروشانه را تخطئه و ابطال نمود که به چه دلیل عقلی و یا شرعی می توان نعمت های زیبائی که خداوند متعال که برای بهره جستن بندگانش فراهم آورده را حکم به عدم جواز در استفاده از آنها را صادر کرد؟! و در مرحله بعد هم سیره معاش و ظاهر زندگی خود را تشریح نمود که این خانه و وسائل نو آن منزل همسر من است که به تازگی به تزویج من در آمده. (ر.ک کافی ۶/۴۴۶)

نمونه دیگر: محمد بن منکدر که خود از حفّاظ قرآن بوده و وقتی دید در شدت گرما امام باقر (ع) با تمام توان به کار کشاورزی مشغول است آمد که امام را موعظه کند و ایشان را از توجه به دنیا و منافع دنیوی برحذر دارد که باز هم امام نیّت او را خواند و فرمود:

اگر در این حال مرگ را ملاقات کنم در حال عبادت به ملاقات الهی رفته­ام. (ر.ک کافی ۵/۷۳)

واقعیت این است که زهدفروشان و مدعیان ساده زیستی و شعار دهندگان بی رغبتی به دنیاکه خود دارای نمره قابل قبولی در عرصه مجاهده نفسانی نیستند دائما برای تخریب و خارج کردن رقیب از میدان، شعار ساده زیستی را به رخ جامعه می کشند و رقیب را به "سرمایه دار " و "مرفه" و... معرفی می کنند.

چه زیبا حضرت باقرالعلوم (ع) این گروه منحرف و زیاده طلب را دنباله روهای «خوارج» معرفی فرمود و بعد در یک کلام زیبا خوارج را مورد معرفی قرار داد به این بیان که خوارج کسانی بودند که با دید تنگی عالم و آدم را نظاره کرده و به سبب جهالت خویش ، کار را بر خود مشکل کردند:

«ان الخوارج ضیقوا علی انفسهم بجهالتهم ...». (فقیه ۱/۸۳)

عجبا !

تنگ نظران و زهد فروشانی مانند خوارج از خوردن انگور بر سر درختی که از دیوار باغ گذشته بود و به کوچه متمایل بود پرهیز می­ کردند و بر خورنده آن معترض بودند در حالی که کاملا بر اساس "حق المار" در فقه جایز شمرده شده ، امّا از پاره کردن شکم یک زن نامحرم و بیرون آوردن جنین او ابائی نداشتند.

و امروز هم، هم کیشان آنان حرف از "نان و خرما" و خوابیدن روی زیلو و موکت می­ زنند و رقیب را متهم به دنیازدگی و رفاه زدگی می کنند، امّا خود در تضییع حقوق مالی و آبروئی و جانی شهروندان یا اقداماتی دارند و یا لب فرو می ­بندند!! آیا این چنین انحرافاتی نباید «غُصه­ های جانسوز» امام باقر (ع) را به دنبال داشته باشد؟!

ستیزه نمائی و ادعای مبارزه

انحراف دیگری که در زمان آن حضرت رخ داد و امام دلی پر درد داشته و ردپای غُصه های امام باقر (ع) در کلمات آن حضرت قابل شناسائی است ادعای جنگ و مبارزه و قیام بر علیه دشمن است. امام باقر (ع) خود کسی است که به جهت مبارزات عاقلانه سیاسی­ اش طعم تبعید و زندان و احضار و حصر را چشیده (ر.ک: شرح نهج البلاغه حدیدی ج۱۱ / ۴۴ و اختصاص / ۲۶۱ و کافی ۱/۱۸۳ و ۱/۴۷۸ و بحار ۴۶ / ۳۰۶) و نیز یاران خود را از همکاری با دستگاه و حکومت برحذر می­ دارد (ر.ک: رجال کشی / ۲۰۲) امّا حاضر به ورود یا تأیید مبارزات کور و بی فائده با دشمن نیست.

تندروی­ ها و موضع گیری­ های محاسبه ناشده برخی از شیعیان بودکه به شکل قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم و نیز شهید فخ در آمد و مهم این است همه ی این مبارزات و قیام ها ناموفق ماند. و ضربه سهمگین تر این تندروی های مبارزاتی این شد که جوامع شیعی از پرتو نور علوم و معارف حضرت باقر (ع) جا ماند و در «فقه» گرایش به ابوحنیفه و در «کلام» گرایش به معتزله پیدا کرد.

این غصه ­هاست که امام باقر (ع) را در شرائطی قرار می­ دهد که به صراحت بفرماید: التقیه دینی و دین آبائی و لادین لمن لا تقیه له. (دعائم الاسلام ۱/۹۵). چقدر بجاست که نفخه کنندگان در شیپور جنگ­ های محاسبه نشده کمی به عواقب تندروی­ های خود در زمینه حفظ اصل اسلام و معارف آن و نفوس انسان­ ها بیاندیشند.

/6262