مجموعه 10 جلدی کتابهای تئوری ادبیات کودک و نوجوان از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با انتشار آخرین جلد آن تکمیل شد و مدیران کانون با برگزاری مراسمی با حضور مدیرعامل و جمعی از مهمانان انتشار این مجوعه را جشن گرفتند.
در این مقاله، به بررسی نقش و عملکرد کانون در شکل‌گیری این مجموعه و همچنین مرور سابقه این نهاد در نشر کتب نظری می‌پردازیم.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مهم‌ترین و دیرپاترین نهاد مربوط به کودکان در کشور ماست و در بسیاری از تحولات و دستاوردهای ادبیات کودک و نوجوان کشورمان نقش و ردپای کانون محسوس است.
کانون طی پنجاه سال فعالیت خود با انتشار هزاران عنوان کتاب کودک و نوجوان بسیاری از آثار ماندگار را در زمینه‌های شعر، داستان، تصویرگری، دانشنامه، سرگرمی و دین و ...... پدیدآورده است که بسیاری از آن‌ها در قالب مجوعه‌هایی چند جلدی طراحی و منتشر شده‌اند. آمار کتابهای کودک و نوجوان کانون از ابتدای انقلاب تا پایان سال 94 کمی بیش از 2000 عنوان کتاب چاپ اول است. با این‌حال کانون طی پنجاه‌سال عمر خویش، کمتر به آماده‌سازی و نشر کتابهای تئوری دربارۀ ادبیات کودک و نوجوان پرداخته است. در ادامه عملکرد کانون را در این عرصه، از بعد کمی و کیفی مرور می‌کنیم.
پیشینه عملکرد کانون از منظر کمی
مجموع کتابهای کانون دربارۀ شاخه‌های مختلف ادبیات و کتاب کودک در طی پنجاه سال فعالیت به 30 عنوان هم نمی‌رسد. این‌جاست که اهمیت انتشار مجموعه‌ای ده‌جلدی دربارۀ ادبیات کودک و نوجوان در کانون آشکار می‌شود.
منظور از کتب نظری، کلیه کتاب‌هایی است که برای خوانندگان بزرگسال (مربیان، پدیدآورندگان، محققان و ...) درباره یکی از شاخه‌های ادبیات کودک و نوجوان نوشته شده باشد. این آثار می‌تواند شامل موضوعاتی چون مبانی، نظریه، تاریخ، نقد، ترویج و آموزش باشد.
در یک نگاه کلی، تمامی آثار قابل تصور درباره ادبیات کودک و نوجوان را می‌توان در سه دسته طبقه‌بندی کرد:
1- نظریه‌ها و مبانی
2- تاریخ، منبع‌شناسی، تذکره‌ها و تراجم و زندگی‌نامه‌ها
3- بررسی، ارزش‌گذاری، ترویج و تحلیل آثار
عمده آثار کانون در این زمینه، در دسته دوم قرار می‌گیرند و بیشتر رویکرد کتابدارانه دارند تا رویکرد نظری. مجموعه‌های تهیه شده در کتابخانه مرجع کانون که به سی عنوان می‌رسند، به احصاء کتب و مقالات مربوط به کودکان و نوجوانان، کتابشناسی گزیده و موضوعات مشابه پرداخته‌اند و ریشه در صبغه کتابدارانه کانون دارند، نه در جنبه و نقش تولیدی و سیاست‌گذارانه کانون. پس از موضوع این مقاله خارج اند.
قبل از سال 1391 که سال انتشار اولین مجلدات مجموعه مورد بحث ماست کتابهای نظری ادبیات کودک که توسط کانون منتشر شده بوده اند عبارتند از:
1. کتابخانه‌های کودکان، لیونل ر. مک کولوین، 178 ص، چاپ دوم، 1356، از مجموعه انتشارات یونسکو
2. داستان: تعارف، ابزارها و عناصر، ناصر ایرانی، 234ص، 1364
3. چگونه بچه‌هایمان را به مطالعه تشویق کنم، دکتر نانسی لاریک، ترجمه میهن مهتاج، مقدمه و حواشی احمد صافی،140 ص، 1366
4. از حوالی دیروز، اسدالله شکرانه، درباره مهدی آذر یزدی، 116ص، 1380
5. مقدمه بر ادبیات کودک، بحثی در شناخت مفهوم دوران کودکی، حمیدرضا شاه‌آبادی فراهانی ،136ص، مجموعه مباحث نظری ادبیات کودک،1382
6. نوشتن خلاق: شیوه‌های کاربردی آماده کردن کودکان و نوجوانان برای نوشتن خلاق، فروغ شایگان، 80 ص، 1384
7. بنیادهای ادبیات کودک، کمال پولادی 310ص،1384،
8. قصه‌بازی و نقش و کاربرد آموزشی- تربیتی آن، کیقباد یزدانی، 92ص، (قصه‌گویی نمایشی )، 1385
9. از این باغ شرقی ؛ نظریه های نقد شعر کودک و نوجوان ؛ پروین سلاجقه ؛؟ ص، (نظریه های نقد شعر کودک و نوجوان) 1385
10. تصویرگری کتاب کودک: خلق تصویر برای کتاب کودک، مارتین سالزبری، مترجم: شقایق قندهاری، 137ص، 1387
11. راهنمای حقوق مالکیت معنوی و کپی رایت در آسیا، تاموتسو هوزومی، مترجم : لیلی حائری، 88ص، 1387
12. صدای دلریز سبلان: نکوداشت نویسندگان برتر استان اردبیل، مجموعه مقالات درباره بایرامی و غفارزادگان، 184ص، 1387
13. دیگرخوانی‌های ناگزیر: رویکردهای نقد و نطریه ادبیات کودک، مرتضی خسرونژاد، 736ص، 1387
14. ستاره باران، به کوشش حمید پیرهادی، محمد پاک نهاد، کتابشناسی آثار برگزیده و فهرست برگزيدگان دوازده دوره جشنوارة كتاب كودك و نوجوان از سال 1368 تا 1385 ، 271ص، 1387
15. قصه‌بازی و نقش و کاربرد آموزشی- تربیتی آن، کیقباد یزدانی، 92ص، 1388
16. خواب یک سیب، بزرگداشت احمدرضااحمدی، 108ص، 1388
17. هنر قصه‌گویی، علی خانجانی، 143 ص، 1390
می‌بینیم که نهاد معظمی چون کانون تا قبل از انتشار این مجموعه عملا فعالیت جدی در این موضوع نهادین و استراتژیک نداشته است. و چنین کتاب‌هایی کمتر از یک درصد تولیدات کانون را شامل می‌شده و به طور میانگین تقریبا هر دو سال یکبار شاهد نشر چنین کتبی در انتشارات کانون بوده‌ایم. همچنین پیش از این حتی مجموعه ای دو جلدی در موضوع مورد بحث طراحی و منتشر نشده بود.
پیشینه عملکرد انتشارات کانون از منظر کیفی
از نظر تاریخی انتشار این کتاب‌ها در کانون به مرور زمان افزایش داشته و فی‌المثل با مقایسه پنج دهه فعالیت کانون می‌بینیم که در دهه اول چنین کتاب‌هایی منتشر نشده و در دهه‌های بعد شاهد افزایش نسبی در هر دهه نسبت به دهه قبل هستیم اما این افزایش چشمگیر و روشمند و برنامه‌ریزی‌شده نبوده و بیشتر ناشی از افزایش کلی کتب منتشره ارزیابی می‌شود.
لازم به ذکر است کمکاری انتشارات کانون در زمینه کتب نظری، منحصر به موضوع ادبیات کودک و نوجوان نیست. بلکه سایر شاخه‌ها و موضوعات هنر و ادبیات کودک و نوجوان همچون سینمای کودک، نمایش کودک، موسیقی کودک و ... را هم در بر می‌گیرد و حتی در بسیاری شاخه‌ها تعداد آثار چاپ شده از تعداد کتابهای مرتبط با ادبیات کودک نیز کمتر است.
کانون با وجود جایگاه ویژه و منحصر به فرد خود در بسیاری مقوله‌ها همچون تصویرگری، نقاشی و فعالیت‌های هنری کودکان، نمایش، سینما، اسباب‌بازی، انیمیشن و .. به ندرت کتاب نظری اعم از مبانی، نظریه، تاریخ، منبع‌شناسی، ... در این زمینه‌ها منتشر کرده است. کانون تاکنون درباره.مطبوعات کودک، موسیقی کودک، سایت‌های اینترنتی و بازی‌های رایانه‌ای هیچ کتاب نظری نداشته است.
نگاهی به آثار منتشر شده در کانون نشان می‌دهد بسیاری از این کتاب‌ها آن‌گونه که از برندی همچون کانون انتظار می‌رود موفق نبوده‌اند. برخی از شواهدی که برای این مدعا می‌توان ذکر کرد به این شرح است:
- این کتاب‌ها به ندرت تجدید چاپ شده‌اند. تنها چهار عنوان کتاب از فهرست فوق به چاپ دوم رسیده‌اند و هیچ‌کدام چاپ‌های سوم و بالاتر را تجربه نکرده‌اند.
- نویسندگان، منتقدان و نظریه‌پردازان نامدار و پرکار ایرانی کمتر آثاری در کانون داشته‌اند.
- بسیاری از نویسندگان این کتاب‌ها کارکنان کانون بوده‌اند، افرادی که به جز این کتاب‌ها و خارج از کانون تالیفاتی در این زمینه نداشته‌اند و به این حرفه شناخته نمی‌شوند.
- بر برخی از کتابهای ترجمه کانون، انتقادهای جدی مبنی بر غیر بومی بودن، روان‌نبودن ترجمه و ... وارد است.
- برخی کتاب‌ها از ضعف در کتاب‌آرایی و قواعد کتب پژوهشی همچون نمایه، ارجاعات، ضمائم و ... رنج می‌برند.
- این آثار به ندرت در حکم آثار مرجع و منبع درآمده‌اند و از وجاهت و مقبولیت لازم در میان اهل فن برخوردار شده‌اند.
- در میان آثار برتر و مورد اقبال در حوزه کتابهای نظری هنر و ادبیات کودک، به جز یکی دو استثنا کمتر اثری از کانون مشاهده می‌شود.
بررسی مجموعه تازه انتشار یافته
حال که دانستیم انتشار این مجموعه چه اتفاق بزرگی در کانون بوده‌است، دربارۀ طراحی مجموعه و نقش و عملکرد ناشر در شکل‌گیری و انتشار آن سخن خواهیم گفت.
مجموعه مورد بحث ما شامل عناوین زیر است:
1. تصویرگری کتاب کودک، محمدعلی بنی‌اسدی، 80 ص، 1391
2. مروری بر انواع ادبیات کودک و نوجوان، کمال پولادی، 64ص، 1391
3. کتاب کودک، کتاب باواسطه، مقدمه‌ای برمخاطب‌شناسی، علی اصغر سیدآبادی،66 ص، 1391
4. مروری بر پشینه ادبیات کودک و نوجوان، کمال پولادی، 52ص، 1391
5. عناصر داستان در داستان کودک و نوجوان، حسین بکایی، 67 صفحه، 1392
6. سیری در سرویراستاری، مهدی حجوانی، 75 ص، 1392
7. راهنمای شیوه‌های نقد ادبی، معصومه انصاریان، 64ص، 1392
8. جستاری پیرامون شعر کودک در ایران، اسداله شعبانی، 88ص، 1393
9. ویرایش و اهمیت آن در آثار ویژه کودک و نوجوان، محمد حسینی، 80ص، 1393
10. نحوه کاربرد ادبیات کودک و نوجوان، فرشته مجیب، 100 صفحه، 1394
سرپرست این مجموعه معصومه انصاریان و طراح گرافیک آن کوروش پارسا نژاد و ویراستاران جلدهای مختلف آن علی خاکبازان و زیتا ملکی هستند.
برخی نکات قابل ذکر دربارۀ این مجموعه از منظر مورد بحث از این قرار است:
1- ایجاز، سادگی و کابردی بودن عناوین این مجموعه قابل تقدیر است. کتاب‌ها کم حجم و موجزند و عناوین آن حتیالامکان کاربردی انتخاب‌شده‌است. نثر و ساختار مطالب نیز ساده‌است. تالیفی بودن نیز حسن دیگر این مجموعه است. قاعدتا از نهادی ملی چون کانون انتظار می‌رود با نگاهی بومی به تولید منابع نظری و نه ترجمه و بازنشر آثار نظری بپردازد.
2- نداشتن نام وعنوان برای چنین مجموعه‌ای یک نقص است. ما بر حسب موضوع مجموعه را کتابهای نظری ادبیات کودک و نوجوان نامیده‌ایم، اما در اصل این مجموعه با وجود داشتن دبیر و گرافیک واحد، نامی ندارد و در روی جلد، پشت جلد، شناسنامه، فیپا و........ نامی برای آن انتخاب نشده‌است.
3- نداشتن فروست و فهرست مجلدات از دیگر نواقص مجموعه‌است. خوانندگان این مجموعه حق دارند بدانند که با مجموعه‌ای چند جلدی روبه رو هستند، این جلد چندمین جلد از مجموعه است و عناوین سایر مجلدات مجموعه چیست؟ با این حال این پرسش‌ها در مجموعه بی‌پاسخ مانده است.
4- در انتخاب موضوعات و عناوین مجموعه هم دقت بیشتری انتظار می‌رفت. اگر قرار بوده این مجموعه، اطلاعات پایه و اولیه دربارۀ ادبیات کودک را به مربیان کانون و هر علاقه‌مند دیگری ارایه دهد، جا داشت به موضوعاتی همچون قصه‌گویی، ملاک‌های انتخاب کتاب مناسب، ترجمه، کتابهای دینی، کتابهای علمی و غیر داستانی، تاریخ ادبیات کودک و...... هم پرداخته می‌شد. حال آن‌که برخی عناوین مثل "سرویراستاری " کاربرد عمومی ندارد و مخاطب آن نه مربیان کانون و مروّجان و نویسندگان ادبیات کودک؛ که ناشران و کارشناسان موسسات انتشاراتی هستند.
5- شاید می‌شد در انتخاب نویسندگان همکار مجموعه نیز جستجوی بیشتری صورت می‌گرفت. در این مجموعه ده جلدی یک عنوان نوشته دبیر مجموعه و دو عنوان نوشته یک نویسنده هستند. از مجموع 9 نویسنده این مجموعه کمال پولادی، مهدی حجوانی و علی‌اصغرسیدآبادی؛ پیشتر هم کتابهای نظری دربارۀ ادبیات کودک و نوجوان منتشر کرده‌بودند و مابقی افراد ( که بسیاری از آن‌ها هم کارکنان کانون هستند) پیشتر سابقه‌ای در تألیف و انتشار کتب نظری دربارۀ ادبیات کودک نداشته‌اند و از نهاد معتبری مثل کانون انتظار می‌رود که محل نشر اولین کتابهای نویسندگان در عرصه‌های مختلف نباشد.
6- برخی ار عناوین و موضوعات این مجموعه در عین اهمیت، ارتباط مستقیمی با ادبیات کودک ندارد و در آن برخی مطالب عمومی و مبانی ادبی درج شده‌است. عمده مطالب کتابهای ویراستاری، سرویراستاری، نقد ادبی و عناصر داستان از این دست‌اند و ارتباط مستقیم و اختصاص به ادبیات کودک و نوجوان ندارند.
7- ضعف دیگر عمومی در کتاب‌ها، خلأ و فقدان ردپای یک سرویراستار حرفه‌ای در ارایه مجموعه است. کتاب‌ها مقدمۀ مشترک ندارند و هدف و موضوع مجموعه، تشریح و نویسندگان آن معرفی نشده اند. ظاهر و ساختار ارایه کتاب‌ها یکسان نیست. برای نمونه مطلب آغازین کتاب‌ها در برخی عناوین " مقدمه" نام گرفته و در برخی دیگر " پیشگفتار" و یا "سرآغاز".
در مقدمه‌های تعدادی از کتاب‌ها، نویسنده اثر خود را " کتابک" نامیده، دیگری آن را " مقاله" دانسته( مخاطب شناسی)، آن یکی متن سخنرانی اش را ارایه کرده و تنها یک نویسنده اثر خود را کتاب شمرده است( عناصر داستان).
تنوع شکل ارایه پانوشت‌ها و ارجاعات، درج یا عدم درج فهرست منابع، پیش‌بینی بخش " برای مطالعه بیشتر" در برخی عناوین و فقدان آن در سایر مجلدات، وجود اهداییه در برخی کتب و خلاء آن در سایر مجلدات، و...... همگی از نشانه‌های این ضعف‌اند که یکدست‌سازی آن از ناشر انتظار می‌رفته است.
8- برخی اشکالات ویرایشی هم به اعتبار مجموعه لطمه زده است. شیوه فصل‌بندی مطالب در مجلدات مختلف یکدست نیست. کتاب‌ها برخلاف رویۀ کتابهای تئوری و آموزشی، معرفی و چکیدۀ پشت جلد ندارند. مخاطبان کتاب در برخی عناوین گروه سنی "و" ذکرشده و در برخی دیگر مسکوت مانده‌اند. برجسته کردن( بولد) حروف و تقسیم بندی فصول با اشکالاتی روبه رو است و دریک کتاب ( نقد ادبی) فهرست منابع نقدی که از یک نشریه در این کتاب نقل شده، به جای منابع کل کتاب، صفحه‌آرایی شده است.
9- نکته مهم دیگر دربارۀ این مجموعه که هیچ کجا به آن اشاره نشده است، این که ظاهراً بسیاری از عناوین این مجموعه بیشتر در قالب کتابک‌های مرکز آموزش از راه دور کانون منتشر شده بودند.
این عناوین حدود نیمی از مجلدات این مجموعه را دربر می‌گیرد و همین مسأله بر عدم یکدستی مجموعه افزوده‌است.
البته بازنشر متون آموزشی کانون امر پسندیده‌ای است اما قطعاً نیازمند به روزسازی و ویرایش جدی است؛ چراکه از نگارش برخی از این متون حدود پانزده سال می‌گذشته است. نکته مهم دیگر حقوق معنوی پدیدآورندگان آن کتابک‌هاست، که در کتابهای جدید ردپایی از آنان دیده نمی‌شود. در بسیاری از این کتابک‌ها نام محمد حسن امیر تیموری به عنوان طراح آموزشی و نام مهدی حجوانی به عنوان ویراستار علمی درج شده؛ اما در کتب حاضر نام آنان از قلم افتاده است.
10- پیشتر، کوتاه و موجز بودن مجلدات این مجموعه را حسن آن دانسته بودم؛ اما گاهی این ایجاز به کارآمدی کتاب لطمه زده و آن را در حد یک مقاله مطبوعاتی محدود کرده است. اگر حدود ده پانزده صفحه خالی و تزئینی هرکتاب را از حجم پنجاه شصت صفحه‌ای برخی عناوین کم کنیم عملا با مقالاتی مطبوعاتی در حجم متوسط روبه رو خواهیم بود.
11- طولانی شدن دوره انتشار هم از ضعف‌های این مجموعه به شمار می رود که البته ممکن است بخشی از آن به تغییر مدیرعامل کانون در میانه راه نشر مجموعه بازگردد. بین انتشار اولین جلد و آخرین جلد مجموعه فاصله‌ای سه ساله مشاهده می‌شود که قطعا برای یک ناشر حرفه‌ای مقبول نیست.
جمع‌بندی
با عنایت به مطالب پیش‌گفته می‌توان نتیجه گرفت که هر چند انتشار این مجموعه، گامی مهم از بعد کمی برای جبران نقصان بزرگ عملکرد کانون در زمینه نشر کتب نظری ادبیات کودک و نوجوان بوده‌است، اما از نهاد بزرگی چون کانون انتظار می‌رفته در طراحی عناوین مجموعه، طراحی ساختار داخلی مجلدات، انتخاب نویسندگان، آماده سازی کتاب‌ها، کتاب‌آرایی و نظم در انتشار آن دقت و همت بیشتری مبذول می‌داشت.
لذا باید گفت کانون تا رسیدن به جایگاه مورد انتظار و در خور سابقه و حسن شهرت خود هنوز نیازمند تغییرات کمی و کیفی اساسی در تولید و نشر کتب نظری است. شاید اختصاص بخش ویژه و مستقلی که به طراحی، سفارش، تولید و نشر کتب نظری هنر و ادبیات کودک و نوجوان به شکلی مستمر، روشمند، کیفی و گسترده بپردازد، اولین گام در این مسیر خطیر باشد.
نظر شما