باز هم توفان‌های غبارآلود در راه است

فهیمه حسن‌میری:
دیگر سال‌هاست که شهروندان شهرهای بزرگ و به ویژه تهران از شنیدن خبر تعطیلی به خاطر آلودگی هوا متعجب نمی‌شوند اما علت تعطیلی روزهای شانزدهم و هفدهم تیرماه، همان آلودگی هوای همیشگی نبود بلکه توده گردوغباری بود که ناگهان در سطح شهر پیدا شد. این البته اولین باری نبود که کشورهای همسایه به خصوص عراق و عربستان چنین سوغاتی برایمان داشتند اما از معدود مواردی بود که مردم تهران هم طعم این سوغات را چشیدند.

حدود سه سال است مردم جنوب و غرب کشورمان از گردوغبار شدید در سطح شهرهایشان رنج می‌برند. ساکنان کرمانشاه، همدان، ایلام، لرستان، خوزستان، بوشهر، فارس، هرمزگان، کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری از اواخر بهار منتظر رسیدن روزهایی با هوای آلوده ‌هستند و گاهی این مسئله به قدری بغرنج می‌شود که انجام فعالیت‌های روزانه‌ آنان را نیز با مشکل روبه‌رو می‌کند. در طول این مدت، صدای اعتراض مردم این استان‌ها به گوش مسئولان نرسیده و کسی به شرایط بحرانی این شهرها توجهی نکرده در حالی که به محض رسیدن گردوغبار به تهران، کمیته شرایط اضطراری تشکیل شد، مراکز صنعتی 48 ساعت و مراکز دولتی و آموزشی 24 ساعت تعطیل شدند، 20 هزار ماسک به صورت رایگان در سطح شهر توزیع شد، راه‌های مبارزه با این پدیده در دستور کار قرار گرفت و هیأت وزیران آیین‌نامه آمادگی و مقابله با آثار زیانبار پدیده گردوغبار و ریزگردها را به تصویب رساند.

کم‌توجهی مسئولان
آنچه مسلم است این که این حجم گردوغبار، یک شبه و ناگهانی به وجود نیامده و عوامل متعددی در بروز آن نقش داشته‌اند. گرم شدن هوا، عدم بارندگی و خشکسالی‌های چند سال اخیر در عراق و عربستان، بی‌توجهی این کشورها به مسئله بیابان‌زدایی، احداث سد در سرچشمه‌های دجله و فرات توسط سوریه و اردن و مهم‌تر از همه کم‌کاری و کم‌توجهی سازمان محیط زیست ازعلل به وجود آورنده این پدیده بوده‌اند.

نه تنها در برخورد با این مسئله بلکه عملکرد سازمان محیط زیست و ارزیابی نوع مواجهه‌اش با اتفاقات زیست محیطی چند سال اخیر، کارنامه ضعیفی برای این سازمان و مسئولانش رقم زده است. یکی از ایراداتی که به این سازمان وارد می‌شود این است که هنگام بروز مشکل، تازه مسئولان و کارشناسان به تکاپو افتاده و در پی جبران آن برمی‌آیند. گردوغبار رسیده از کشورهای همسایه هم از این قاعده مستثنا نبود و در شرایطی که بروز این مشکل قابل پیش‌بینی بود، آنقدر دست روی دست گذاشتند تا کار به مرحله بحران و تصمیم‌های مقطعی برسد.

نزدیک به یک دهه ایران، عراق و عربستان در سرمایه‌گذاری مشترک اقدام به مالچ‌پاشی می‌کردند تا این که طی دو سه سال گذشته به دلیل مسائل سیاسی عراق این مالچ‌پاشی‌ها متوقف و این امر موجب گسترش این منطقه شنی شد و در حالی که اوضاع سیاسی عراق و درگیری‌های این کشور، ایجاب می‌کرد مسئولان کشورمان بیش از پیش به فکر چاره‌جویی برای این مشکل باشند، اقدام عملی مؤثری برای جلوگیری از بروز این پدیده صورت نگرفت. دیدار فاطمه واعظ جوادی، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست با نخست‌وزیر عراق و توافق آنها بر سر تشکیل کمیته‌ای برای بررسی مشکلات ناشی از آلودگی هوا هم به قدری دیر انجام شد که نتوانست مشکلی را از پیش رو بردارد.

واعظ جوادی پس از این سفر و در گفت‌وگو با خبرنگاران، ضمن خبر دادن از اختصاص بودجه‌ای مناسب توسط عراق برای جلوگیری از ایجاد گردوغبار اظهار کرده بود که در دور دوم سفر رئیس‌جمهور به استان خوزستان مصوبه‌ای برای شناسایی و تثبیت کانون‌های گردوغبار به تصویب رسیده و وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی، نفت و سازمان محیط زیست موظف شدند ضمن شناسایی این کانون‌ها در 40 هزار هکتار این استان پوشش سبز مناسب ایجاد کنند. او اما این را نگفت که چقدر از این کارها صرفاً روی کاغذ نبوده و جنبه اجرایی پیدا کرده و اگر اجرایی شده پس چرا نه تنها مشکل برطرف نشده بلکه اوضاع شدیدتر از قبل و بحرانی شده است.

ایجاد عوارض در دراز مدت
اولین گروه‌هایی که در مواقع بروز آلودگی هوا در معرض خطر جدی قرار می‌گیرند، کودکان، سالمندان و بیماران قلبی و ریوی هستند. به گفته دکتر علیرضا مرندی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، نه تنها ایجاد یا تشدید بیماری این افراد را تهدید می‌کند بلکه گاهی ممکن است آنها را تا سر حد مرگ هم برساند و از همین روست که بیشتر به آنها توصیه می‌شود در خانه بمانند.

این فوق تخصص نوزادان با بیان اینکه ذخیره تنفسی سالمندان و کودکان کمتر از سایر افراد است و آنها بیش از سایرین در معرض خطر قرار می‌گیرند، در مورد بیماران قلبی می‌گوید: ذرات معلق و گردوغبار موجود در هوا باعث ‌می‌شود ذرات ریز به کیسه‌های هوایی نفوذ کرده و آثاری از جمله بی‌نظمی در ضربان قلب و ایجاد حملات قلبی داشته باشد.

او ضمن اشاره به این که این آلودگی‌ها بر سلامت مردم عادی نیز بسیار تأثیرگذار و مضر است، درباره عوارض طولانی مدت استنشاق هوای آلوده نیز چنین اظهار می‌کند: این‌طور نیست که آثار این آلودگی فقط در همان روزها خود را نشان دهند بلکه ذرات ریز و گردوغبار، با رسوب کردن در جدار عروق سبب گرفتگی رگ‌ها در دراز مدت می‌شود.

دکتر مرندی در مورد استفاده از ماسک در شرایط آلودگی هوا معتقد است: ماسک برای ذرات درشت‌تر غبار تأثیر دارد ولی برای ذرات ریز یا دود و دم تأثیری ندارد. ضمن این که بعد از مدتی تنفس، ماسک‌ها مرطوب می‌شوند و شدت تنفس سبب می‌شود سوراخ‌های ریز آن درشت‌تر شوند و دیگر کارایی نداشته باشند.

از سوی دیگر کارشناسان معتقدند ذرات گردوغبار در هوای تهران که به آلودگی ریزدانه‌ها معروف است، باعث شد بیماری‌های ویروسی در میان شهروندان افزایش یابد چرا که این ذرات عامل انتشار ویروس‌های مختلف هستند.
بررسی عوارضی که در دراز مدت به وجود می‌آیند نیاز به تحقیق و گذشت زمان دارد اما در کوتاه‌ مدت نیز آمار ناراحت‌کننده‌ای به چشم می‌خورد به طوری که بر اثر گردوغبار اخیر، فقط در تهران حدود 15 نفر بر اثر ایست قلبی و مشکلات تنفسی جان خود را از دست دادند.

احتمال بروز دوباره توفان‌های گردوغبار
دکتر برهان ریاضی درباره این گردوغبارها این طور توضیح می‌دهد: این گردوغبارها از شرایط خشکسالی بلند شده و همزمان شده با چند توفان بزرگ در آن مناطق. مسئله اینجاست که بی‌مبالاتی‌هایی که درباره چرای بی‌رویه دام و انهدام سراسری پوشش گیاهی به‌وجود آمد، سبب این اتفاق شد؛ زیرا در مواقع خشکی شدید حتی خار و خاشاک هم در زمین نیست که بتواند نقش بادشکن را داشته باشد بنابراین غبار بلند می‌شود.

به گفته این کارشناس محیط زیست، این ذرات ریز با ذرات دانه ‌درشت فرق دارند و از آنجا که قطرشان از دو میکرون هم کمتر است، به راحتی در هوا معلق شده و در اصطلاح به حالت آیروسل درمی‌آیند که به راحتی با جریان‌های هوا حرکت کرده، تمام اتمسفر را طی می‌کند و جزئی از هوا می‌شوند. در عین حال ذرات ریز ضرر بیشتری برای انسان دارند چون برخلاف گردوغبار معمولی که جذب نمی‌شوند، این ذرات داخل حباب‌های هوای شش می‌روند و خطراتشان خیلی بیشتر است.

اما این گردوغبارها چه می‌شوند؟ دکتر ریاضی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد در این رابطه می‌گوید: ذرات گردوغبار آرام آرام رقیق می‌شود و با جریان هوا به مناطق دیگر می‌رود.
به گفته او جریان هوایی کشور ما مدیترانه‌ای است به همین دلیل وقتی یک جبهه هوا از غرب می‌آید و می‌رود شرق، همین‌طور رقیق‌تر و رقیق‌تر می‌شود تا عبور کند؛ اما با رقیق‌تر شدن هم این ذرات بی‌ضرر نمی‌شوند و فقط مسئله اینجاست که به مقدار کمتری ضرر دارند.

دکتر ریاضی با اظهار تأسف از بی‌مبالاتی‌ها و کم‌توجهی‌هایی که صورت می‌گیرد و پوشش‌های گیاهی که هر روز بیش از پیش از بین می‌روند، گفت: تاکنون اثرات این گونه فرسایش‌ها را با سیلاب‌ها چشیده‌ایم. درمورد توفان‌های گردوغبار هم تا زمانی که پوشش‌های گیاهی‌ مناطق غربی کشور اصلاح نشده، بیابان‌زدایی جدی گرفته نشده، کسی به داد خشک شدن تالاب‌ها نرسد و به طور کلی اقدامات پیشگیرانه دیگر در سطح داخلی و بین‌المللی صورت نگیرد و محیط زیست در اولویت آخر مسئولان باشد، بازهم باید منتظر گردوغبارهای دیگر باشیم.

او تأکید می‌کند: درست است که این بار منشا این توفان از کشورهای همسایه بود اما با ادامه روند موجود، ممکن است در آینده شاهد توفان‌های شن گسترده‌ای باشیم که از کشور خودمان سرچشمه گرفته باشند.