قومی که پیامبر خویش را در چاه افکندند

قرآن در دو سوره از اصحاب رسّ به عنوان قومى که در پى تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند، یاد کرده است.

« وَ عادًا وَ ثَمُودَ وَ أصْحابَ الرّسّ‏ وَ قُرُونًا بَیْنَ ذلِکَ کَثیرًا »1 و « کَذّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أصْحابُ الرّسّ‏ وَ ثَمُودُ» .2 اما هیچ گزارشى درباره هویّت، آیین، پیامبر، مکان و زمان زندگى و چگونگى نابودى آنان و نیز شرح کارهایى که زمینه عذابشان شد، ارائه نکرده است.

خداوند در سوره‌ فرقان پس از آنکه برخى از درخواست هاى نامعقول تکذیب ‌کنندگان پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله را مطرح می کند،3 در مقام تهدید آنان، از اصحاب ‌رسّ در شمار اقوامى چون قوم نوح، عاد، ثمود و‌... یاد می کند که همگى به سبب تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند. در سوره ق نیز در پى گزارش تکذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و وعده رستاخیز از سوى کافران4، از اصحاب ‌رسّ با همین وصف یاد می نماید.

" اصحاب رسّ " در کجا می زیستند؟

درباره اینکه <رسّ> کجاست و <اصحاب رسّ> چه کسانی بودند و در کجا زندگی می کردند، برخى صاحب ‌نظران معتقدند اصحاب رسّ در دوره تاریخى نزدیک به زمان قوم‌ عاد و ثمود مى ‌زیسته ‌اند.5 برخی گزارش هاى تاریخى نیز که هر سه قوم را جزو طبقه اعراب <بائده> (منقرض شده) نشان مى‌ دهد، مؤیّد آن است.6 از آنجا که قرآن گزارشی تفصیلی از این مردمان ارائه نداده است، مفسرّان براساس برخى معانىِ لغوىِ <رسّ>، برخی از احادیث و روایت هاى تاریخی، دیدگاه هاى متفاوتى درباره هویّت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگى، زمینه ها و چگونگى هلاکت اصحاب ‌رسّ ارائه کرده ‌اند که گاهى آمیخته به افسانه و داستان ‌پردازى است.7

شیخ طوسى و طبرسى به نقل از عکرمه و با ردّ روایت هاى دیگر، از آنان فقط به عنوان قومى یاد کرده ‌اند که پیامبر خویش را در چاه افکندند.8 برخی دیگر همچون کعب‌الاحبار، مُقاتل و سدّى، <رسّ> را چاهى در انطاکیه و اصحاب رسّ را همان اصحاب یاسین دانسته ‌اند که حبیب نجّار را درون آن افکندند.9 البته این دیدگاه از سوى اغلب مفسّران ردّ و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان عیسى علیه السلام و ساکن انطاکیه، شهرى در ترکیه گزارش شده است که این، با گزارش هاى تاریخى مبنى بر عرب بودن اصحاب رسّ سازگار‌نیست.10

برخی دیگر از مفسرانِ نخستین، رسّ را نام یکى از روستاهای ثمود مى‌ دانند.11 برخی از آنان معتقدند <رسّ> را چاهى در آبادى <فَلْج> در یمامه و اصحاب رسّ را باقیمانده قوم ثمود و ساکن در حاشیه آن چاه که در آیه 45 سوره حجّ با تعبیر <بِئر مُعَطَّلَة> از آن یاد شده است و پیامبر آنان را <حنظلة ‌بن‌ صفوان> دانسته ‌اند. آنان گرفتار پرنده ‌اى بودند که گاهى کودکان خردسال را مى ‌ربود و چون با دعاى پیامبر خویش از دست آن رهایى یافتند، به جاى ایمان به تکذیب و قتل وى پرداختند.12

در روایتى از امام کاظم علیه السلام، اصحاب رسّ، مردمى صلیب‌پرست و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود <رسّ> در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده ‌اند که 30 پیامبر را کشتند. همچنین در پاره ‌اى از احادیث، زنان اصحاب رسّ، همجنس ‌باز خوانده شده ‌اندبرخی دیگر از مفسران، آنان را همان اصحاب اخدود دانسته ‌اند.13 امام على علیه السلام آن ها را قومى دانسته که پس از حضرت سلیمان علیه السلام، در 12 شهر بسیار آباد با نام هاى 12 ماه ایرانى (فروردین و‌...)، واقع در کنار رود بسیار پرآبى به نام <رسّ> در مشرق زمین ساکن بودند و درخت صنوبرى به نام <شاه درخت> را می پرستیدند. پس از خشکیدن درخت در پى نفرین پیامبرى از نسل یهودا که پس از سال ها دعوت به توحید با تکذیب و اصرار آنان بر بت ‌پرستى روبه رو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس واقع در پاى درخت به نام <دوشاب> را تخلیه و با کندن گودالى در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن مى‌کنند؛ از این ‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رسّ موسوم مى ‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس <رسّ> نام مى ‌گیرد..14

"اصحاب رسّ " در شمار فراعنه می باشند

بخشى از خطبه 183 نهج‌البلاغه در مقام موعظه، اصحاب رسّ را در شمار فراعنه و عمالقه و صاحبان شهرهاى متعدد یاد مى ‌کند که طعمه مرگ شده و از این جهان رخت بربسته‌ اند: < أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین> که بیانگر این است که اصحاب رس، افرادى نامدار با تمدنى قابل توجه، شهرهایى متعدد و پیشینه ‌اى نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت توحیدى انبیا، کشتن آنان و ترویج باورها و ارزش هاى شرک‌آلود و کفرآمیز بوده ‌اند و شهرهاى آنان گویا در کنار رودى یا جایى به نام رسّ قرار داشته است.

اصحاب رسّ در کلام امام کاظم علیه السلام

در روایتى از امام کاظم علیه السلام، اصحاب رسّ، مردمى صلیب‌پرست و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود <رسّ> در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده ‌اند که 30 پیامبر را کشتند. همچنین در پاره ‌اى از احادیث، زنان اصحاب رسّ، همجنس ‌باز خوانده شده ‌اند.15 برخى گزارش هاى تاریخى نیز اصحاب رسّ را ساکن <حضور> در یمن مى ‌دانند که پس از کشتن پیامبر خویش، به دست بُخْتُ ‌نُّصَّر کشته و اسیر شدند. <جواد على> با ارائه مستنداتى این را جزو اسرائیلیات و برگرفته از گزارش تورات مى‌ داند.16

منبع : تبیان

پی نوشت ها:

1. فرقان: 38.

2. ق: 12.

3. فرقان: 32.

4. ق: 2‌ـ‌3.

5. جامع‌البیان، مج‌11، ج‌19، ص‌19.

6. المفصل، ج‌1، ص‌294‌ـ‌353.

7. عیون اخبارالرضا علیه السلام، ج‌1، ص‌418‌ـ‌426؛ البدایة و النهایه، ‌ج‌1، ص‌205؛ مجمع‌البیان، ج‌7، ص‌266‌ـ‌267 و قصص‌الانبیاء، ص‌230‌ـ‌232.

8. التبیان، ج‌7، ص‌490.

9. مجمع‌البیان، ج‌9، ص‌215.

10. التبیان، ج‌7، ص‌490؛ تفسیر قرطبى، ج‌15، ص‌12 و المفصل، ج‌1، ص‌347‌ـ‌348.