چه چیزی نفت را جام زهرآلود می‌سازد؟

 چه چیزی نفت را جام زهرآلود می‌سازد؟ چرا مردمان بسیاری در عین حال که روی میلیاردها بشکه نفت نشسته‌اند، چنین فقیرند؟ این‌ها پرسش‌هایی است که میلیون‌ها نفر از ساکنان کشورهای صادرکننده نفت، ده‌ها سال است از خود می‌پرسند.

معمای فراوانی نشان می‌دهد چگونه با ورود سیل‌آسای درآمدهای نفتی به اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت، حوزه اختیارها و تعهدات دولت گسترش می‌یابد، اما در عین حال، اقتدار نهادهای قانونی آن تضعیف می‌شود. وابستگی به نفت، آنها را به سمت تمرکزگرایی شدید قدرت سیاسی و نظام اداری آشفته و نامنسجم هدایت می‌کند.

مهم‌ترین ویژگی دولت‌های نفتی، در قوانینی است که حقوق منابع را به دولت می‌دهد؛ رانت عظیمی که بسیار بیشتر از سود به‌دست آمده در بخش خصوصی است.

آنچه که عنوان شد و برگرفته از تز دکترای یکی از دانشجویان دانشگاه آمریکایی استنفورد که در سال ۲۰۰۹ معتبرترین مرکز علمی جهان شناخته شد، نمایانگر آن چیزی است که در ایران در حال اتفاق افتادن است و به‌ویژه در طول ۵ سال اخیر و با افزایش شدید قیمت نفت، خود را بیش از پیش نشان داده است.

اگر اندکی به اطراف خود نگاه بیاندازیم، چیزی جز پول نفت وجود ندارد. شکر، روغن، گوشت، آرد و سایر مواد مصرفی با درآمد نفت تامین می‌شود. به‌تازگی هم چشممان به واردات هزاران تن تخم‌مرغ از ترکیه روشن شد؛ در حالی که ایران توان نه‌تنها تولید تخم‌مرغ برای کشور را دارد، بلکه در گذشته حتی صادرکننده آن نیز بوده است.

همه این‌ها باید از پول نفت تامین شود، بنابراین وابستگی شدید بودجه سال آینده به درآمدهای نفتی، چیزی نیست خارج از آن چیزی که این اقتصاددان آمریکایی گفته است. به عبارتی، سناریویی از پیش نوشته شده که دولت تنها مجری آن است.

دولت پولدار است و با پولی که دارد، همه کار می‌تواند انجام دهد. از یک طرف سود سهام عدالت و از سوی دیگر یارانه نقدی می‌دهد و نیز وام‌های زودبازده از سوی سیستم بانکی پرداخت می‌شود که بانک‌های ما را در شرایط سخت قرار داده است. به جای سپرده‌گذاری برای سرمایه‌گذاری در بانک‌ها، سپرده‌گذاری تامین مهریه، ازدواج و... صورت می‌گیرد و خبری از سرمایه‌گذاری و تولید نیست. به همین خاطر است که افزایش شدید هزینه‌های جاری دولت به کاهش شدید بودجه‌های عمرانی انجامیده و هزاران طرح عمرانی یا تعطیل شده‌اند یا به حالت نیمه‌تمام به حال خود رها شده‌اند.

دولت در افزایش سهم نفت در بودجه نقش بسیار کلیدی و از پیش نوشته‌ای دارد؛ به‌طوری که پیش از آغاز سال نو، وزارت بازرگانی اعلام می‌کند که تعرفه‌های ورود کالا از خارج در سال آینده تغییری نمی‌کند و به عبارتی، دولت می‌گوید از تولید داخلی حمایت نمی‌کنم و حال که پول دارم، فولاد، روغن، شکر، تخم‌مرغ و حتی میوه را از خارج وارد می‌کنم؛ به‌گونه‌ای که تولیدکنندگان داخلی قادر نیستند محصولات خود را برداشت کنند.

وزارت بازرگانی به صراحت اعلام می‌کند که کوپن برنج پیش از عید به مردم داده می‌شود، ولی علنا می‌گوید که این برنج‌ها ایرانی نیستند و از اروگوئه، پاکستان، تایلند و هندوستان وارد شده‌اند.

من به عنوان یک اقتصاددان نمی‌دانم در چنین شرایطی چه اظهار نظری کنم. وقتی که دولت قیمت نفت را در بودجه عمومی در حد بالاترین میزان در میان کشورهای تولیدکننده نفت قرار می‌دهد، معنای آن چیست؟ یعنی وابستگی اقتصادی روزبه‌روز به نفت بیشتر شود ولازم است  دولت به این نتیجه برسدکه بدون اتکا به نفت، بودجه خود را تامین کند.

* دکتر اقتصاددان