نسل چهاردهم سلسله آل سعید در ۲۳ ژوئیه سال ۱۹۷۰ پس از سرنگونی پدرش سلطان سعید بن تیمور که سیاستهای انزواطلبانه اش کشور را در زمره فقیرترین و منزوی ترین کشورها قرار داده بود، به تخت سلطنت نشست. او به منظور تحقق چشم انداز توسعه و پیشرفت آینده عمان کاریزما و عقاید سیاسی را در هم آمیخت و جناح های مختلف و حتی متضاد را در سرتاسر کشور با هدف مشترک متحد کرد. قابوس در زمان سلطنت طولانی پنجاه ساله خود عمان را به یک کشور مدرن عربی، پایدار و فراگیر چند فرهنگی تبدیل کرد که در آن سه سنت اسلامی سنی ، شیعه و اباضی که از منظر نژادی بلوچ، فارس و عرب هستند همراه با پیروان سایر ادیان با همزیستی مسالمت آمیز زندگی نموده و زیست سیاسی اجتماعی دارند. و این در حالیست که در کشورهای عربی عموما" خشونت های فرقه ای وجود دارد و ادیان گوناگون تحت فشار اقناع متقابل هستند، اما قانون اساسی عمان تبعیض را بر اساس دین ممنوع کرده و عملا" نیز مردم و حکومت عمان به آن پای بند هستند به گونه ایکه در گزارش رقابت جهانی ۲۰۱۹ مجمع اقتصاد جهانی (World Economic Forum)، این کشور در رده کاملاً عاری از تروریسم قرار گرفت.
بیشتر درآمد عمان ناشی از صادرات نفت خام است که حدود ۸۰ درصد از درآمد دولت را تأمین می کند و در مقایسه با همسایگان خود صادرات کمتری دارد. اما سلطان قابوس برنامه توسعه اقتصادی بلند پروازانه ائی داشت. در سال ۱۹۷۰ ، عمان منزوی از جهان به شدت فقیر و تقریباً کاملاً عاری از زیرساخت ها و امکانات مدرن بود. هنگامی که وی بر تخت سلطنت نشست امید به زندگی در حدود ۵۰ سال بود، فقط بیش از شش مایل جاده آسفالت شده و سه مدرسه دولتی با حدود ۱۰۰۰ دانش آموز پسر داشت و حداقل مراقبت پزشکی در جامعه رعایت میشد. هم اکنون امید به زندگی بیش از ۷۷ سال و میزان سوادآموزی ۹۶ درصد از جمعیت بزرگسال را شامل می شود و خدمات عمومی و زیر ساختها و موسسات آموزشی در حد استاندارد بالائی هستند. اینها حاصل رعایت قانون اساسی ، استقرار نظام پارلمانی دو سطحی متشکل از یک مجلس سنای منصوب و یک مجلس منتخب مشاوره برای قانونگذاری و استفاده از مشاورانی است که علاوه بر سفر و اقامات خودش در مناطق گوناگون، و وجود ادارات و وزارت خانه های معمول در کشورها، آنها نیز بطور دوره ای به مناطق مختلف برای تورهای سلطنتی سفر می کردند تا با مردم دیدار کرده و به او در چارچوب اولویت ها و پاسخگویی به خواسته های مردم کمک کنند. و این باعث شد قابوس که گفته میشود فقط حدود یک چهارم سال را در پایتخت بود و علاوه بر انجام وظایف سلطنت دارای مشاغلی از جمله رئیس نیروهای مسلح ، وزیر دفاع ، وزیر امور خارجه و رئیس بانک مرکزی نیز بر عهده داشت بتواند به عنوان پدر رنسانس عمانی با مشارکت عمومی و استفاده از طیف وسیعی از مردم و نخبگان کشور، همه کمک کنند و جمعیتی مختلط و قبیله ای متنوع را به شهروندی ملّی تبدیل نمایند.
یعنی در جدال بین سنت و مدرنیته سلطان قابوس با درک موقعیت خود و استفاده از ابزارهائی که در اختیار گرفته بود و فهم شرایط بین المللی سنتها را به نفع مدرنیته اما با آهنگی نه چندان تند تغییر داد. قابوس در سال ۲۰۰۲ با معرفی حق رای جهانی، انتصاب زنان به سمت های دولتی را شروع و در پرتو ایجاد فرصت های شغلی برای همه از جمله "حقوق برابر برای کار برابر" در بخش خصوصی و دولتی، برابری جنسیتی بیشتری در جامعه بوجود آورد. وی در سال ۲۰۰۴ ، نخستین زن عمانی را به عنوان وزیر آموزش عالی کابینه منصوب کرد. البته زنانی دیگر نه تنها در کابینه و پست های مختلف و از جمله نمایندگیهای دیپلماتیک عمان در خارج از کشور که توسط رئیس دولت منصوب می شوند، بلکه در مجلس سنای عمان نیز حضور دارند. عمان در شروع بهار عربی در سال ۲۰۱۱ که تظاهرات در این سلطان نشین عمدتاً در دو منطقه از کشور بطور محدود شروع و اعتراضات شهروندان در مورد فساد، حقوق کم و نا برابر و کمبود اشتغال تمرکز داشت، عمدتاً از مخالفت های گسترده نجات یافت. در پاسخ ، قابوس کابینه خود را برکنار کرد دستمزدها را افزایش داد و قول داد ۵۰۰۰۰ شغل در بخش دولتی ایجاد کند که اعتراضات رو به خاموشی رفت!
سیاست خارجی عمان
فراتر از همه اینها ، ماندگارترین میراث سلطان قابوس احتمالاً سیاست خارجی وی خواهد بود که مبتنی بر اصل استقلال، عملگرایی و عدم تعهد است. عمان که از سال ۱۶۵۰ مستقل شد با توجه به تاریخ و واقعیت سیاسی بومی خویش و نیز راهبرد "دوست با همه و دشمن با هیچ کس" سیاست اعتدال و گفتگو در سیاست خارجی، روابط دو جانبه و امور بین الملل را اتخاذ کرده است. تحولات جامعه اردنی باعث شد سلطان قابوس در صحنه جهانی به عنوان فردی قابل اعتماد برای همکاری منطقه ائی و بین المللی معرفی شده و عمان با عضویت در سازمان ملل ، اتحادیه عرب و میزبانی بعضی از کنفرانسهای منطقه ائی و بین المللی از انزوای دهه هفتاد میلادی خارج و به جامعه جهانی پیوند بخورد و خود را به عصر مدرن برساند.
تعاملات منطقه ائی و بین المللی عمان
عمان اولین کشور عربی بود که در سال ۱۸۴۰ فرستاده دیپلماتیک برای شروع روابط دوستانه در دوران ریاست جمهوری جورج واشنگتن به آمریکا اعزام کرد و سلطان قابوس تلاش کرد تا این دوستی را حفظ و تقویت کند و اولین سفیر زن عرب را به آمریکا اعزام نمود. عمان با آمریکا دارای توافق نامه دسترسی به امکانات است که در سال ۱۹۸۰ به امضا رسید و به صورت دوره ای تجدید شده و به عنوان پایه و اساس همکاری نظامی مداوم بین دو کشور بوده است. در زمینه اقتصادی نیز توافق نامه تجارت آزاد ۲۰۰۹ با آمریکا فرصت های همکاری اقتصادی دو جانبه را افزایش داده است. در سال ۱۹۷۹ ، در پی توافق نامه کمپ دیوید ، عمان جز معدود اعضای اتحادیه عرب بود که روابط دیپلماتیکش را با مصر قطع نکرد و پس از پیمان صلح مصر با رژیم صهیونیستی کشور عمان و این رزیم در ابتدا دفاتر تجاری در مسقط و تل آویو افتتاح کردند. عمان میزبان نخست وزیر اسرائیل شیمون پرز ، اسحاق رابین و بنیامین نتانیاهو بوده و ضمن حفظ روابط دوستانه خود با دولتهای تحریم کننده مصر با دولت خودگردان فلسطین نیز همکاری داشته است. در طول دوره ادامه جنگ در سوریه ، سفارت عمان در دمشق بر خلاف اکثر کشورهای عربی باز بود و از سال ۲۰۱۷ ، عمان در تحریم علیه همسایه خود قطر که توسط عربستان سعودی ، امارات متحده عربی ، بحرین و مصر تحمیل شده ، مسیر بی طرفی را دنبال کرده است. اخباری از کمک های گوناگون عمان به مبارزین یمنی در مقابل عربستان و نیز فراهم کردن زمینه گفتگو بین دو طرف وجود دارد و نقش عمان به دلیل موقعیت جغرافیائی و داشتن مرزهای کوهستانی با یمن در زمینه تسلیحاتی قابل کتمان نیست اما نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.
رابطه عمان و ایران
عمانی‌ها به دلایل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و موقعیت جغرافیایی در شرایطی قرار گرفته‌اند که باعث میشود از لحاظ فرهنگی، مذهبی و سیاسی با کشورهای پیرامون دچار معضلاتی باشند که اتخاذ سیاست توازن از سوی آنها را ضروری می‌کند. رویکرد عمان در میان کشورهای عرب حاشیه جنوبی خلیج فارس نسبت به ایران، در مقابل سعودیها قرار می‌گیرد. زیرا علاوه بر اینکه عمانی‌ها فارغ از نوع حکومتی که در ایران حاکم باشد، استقلال و حاکمیت سرزمینی خود را مدیون ایران می‌دانند، ساختار ژئوپلیتیکی منطقه باعث میشود که امنیت و ثبات در ایران، بر امنیت و حاکمیت ملی عمان، تاثیر عمیقی بر جای بگذارد. مذهب اباضی در عمان و آثار فرهنگی آن در میان عمانی‌ها که در تقابل با حاکمیت وهابیت در عربستان و کشورهای همسایه عمان قرار میگرد و نیز لزوم ایجاد نوعی توازن میان قدرت منطقه‌ای ایران با عربستان سعودی به دلیل ژئوپلیتیکی و باز تولید نوعی توازن بین‌المللی بین قدرتهای منطقه ائی و فرا منطقه ائی برای مهار زیاده طلبی همسایگان از ویزگیهای سیاست عمانی است. در واقع عمانی‌ها تلاش کرده‌اند وجود تضادهای فرهنگی و مذهبی با عربستان سعودی را از طریق روابط مسالمت‌آمیز و دیپلماتیک با این کشور حل و فصل کنند و از سوی دیگر با ایجاد توازن قوا در رابطه با ایران، تلاش برای سلطه سیاسی و یا سرزمینی سعودیها بر عمان را خنثی کنند. در چنین اوضاعی منهای نفوذ، وزن و کاریزمای سلطان قابوس در چند دهه‌ای که در عمان حکومت داشت، سیاست عمانی به همان شکل گذشته ادامه پیدا خواهد کرد. اگرچه عوامل درونی و بیرونی رابطه و تعامل نزدیکی ایران و عمان متعدد است که بعضا در بالا اشاره شد و این خود نیاز به یاداشتی جداگانه دارد، اما سلطان قابوس همواره روابطی صمیمانه با ایران داشت و ضمن آنکه توانسته بود به طور مکرر به عنوان واسطه بین دو ایران و مخالفانش از جمله آمریکا و عربستان عمل کند، واسطه آزادی گروگان های آمریکایی از ایران ، و ایجاد آرامش در مواقع بحران و میزبانی از مباحث پنهانی منتهی به توافق هسته ای ایران ۲۰۱۵ شود ولی اگر آمریکائیها نیز از روابط خوب عمان و ایران خورده میگرفتند آنگونه که بن علوی گفته بود " رعایت مقتضیات همسایگی را به آمریکائیها یاد آوری میکردند که چگونه آنها تلاش میکردند همواره کانالهای ارتباطی خود با کوبای کمونیست را حفظ کنند!"
جمع بندی
در پایان و برای جمع بندی در ابتدا ذکر یک تکمله اعتراضی نسبت به سیاست خارجی ایران در این زمینه نیز بی ضرر و شاید برای دست اندرکاران سیاست خارجی کشور هم مفید باشد.
۱- متاسفانه یکی از ضعف هائی که ما در سیاست خارجی داریم توفیق پیدا نکردیم در زمانیکه مشکلات منطقه کمتر، هنوز گسل بین نسلی تشدید نشده بود، دخالت خارجی کمتر و بستر نزدیکی کشورها به یکدیگر فراهم بود اینگونه تعلقات خاطر افراد را با اجرای مگا پروژههای توسعه همکاریهای منطقه ائی نهادینه کنیم تا هر یک از کشورها ضمن حفظ الگوی توسعه بومی خویش که به حل معضلات و چالشهای سیاسی اجتماعی و از بین بردن تضاد سنت و مدرنیته و به نفع دومی بیانجامد، نقش سازنده ائی بر اساس مزیتهای نسبی اشان در این پروژه ها داشته باشند.
۲- ما هم با وزنی که از نظر داخلی و خارجی داریم در روند حل چالشهای سنت و مدرنیته که در کشورهای منطقه وجود دارد غائب بوده ایم و هم کمتر موفق شده ایم در فقدان ایجاد یک گفتمان غالب منطقه ائی، نقش فرد را به نقش سازمان سیاست و حکومت تبدیل کنیم. غیبت ما در زندگی همسایگانمان ابتدا در زمینه اقتصادی و سپس سیاسی و الان فرهنگی و فکری اتفاق افتاده است! این نقیصه در مورد عربستان نیز وجود دارد و خود را نه تنها بصورت بارز نشان میدهد بلکه روابط ما با سایر کشورهای منطقه را نیز تحت تاثیر قرار میدهد به گونه ائیکه میتوان از آن به غیبت ایران از منطقه تعبیر کرد!
۳- غیبت رویکرد نهادینه سازی تعاملات بین کشورها و نیز عدم ترویج نهاد سازی در منطقه بصورتی که بتواند شرایط تحقق گفتمان غالب بر اساس مولفه های سیاسی که مصالحه هسته اصلی آنست باید معالجه شود.
۴- در طراحی سیاست همسایگی ج اا توجه به جریانهای فکری در جوامع گوناگون ضرورتی انکار ناپدیر است و امیدوارم برای ایجاد تحرکی در آن مورد توجه نخبگان، تصمیم سازان، رسانه ها و تصمیم گیران سیاست خارجی کشور قرار گیرد!
۵- اما قبل از هرگونه طراحی سیاسی و پناه بردن به الگوهای سنتی امنیت فردی و دسته جمعی که عموما" نظامی و سخت افزاری نیز هستند در قدم اول لازم است شرایطی فراهم آوریم که مجددا" جریان اندیشه پردازی و فکری بین ایران و همسایگانش در حوزه تمدنی اش در غرب آسیا و آسیای مرکزی برقرار شود.
* منتشر شده در کانال تلگرام نویسنده . ۱۲ اسفند ۱۳۹۸
نظر شما