دکتر زرین کوب در کتاب تاریخ در ترازو، وقتی سخن از فواید شناختی یا التذاذی تاریخ به میان می آورد، به دیدگاه دسته ای از اندیشمندان اشاره می کند که در مخالفت با ارزشمندی تاریخ، به ضدیت آن با اخلاق اشاره می کنند. وی می نویسد: نکته دیگری که تاریخ را به نام آن محکوم کرده اند یا لامحاله چیزی به کلی بی فایده انگاشته اند، مسأله اخلاق است و مغایرت نتایج تاریخ با اخلاق.
سپس به قول متفکری فرانسوی، پل والری اشاره می کند که می گوید: تاریخ خطرناک ترین فراورده یی است که کیمیای عقل انسانی فراهم آورده است؛ تاریخ ملت ها را به رویاپروری می کشاند، جراحت های کهنشان را تیمار می دارد، آنها را در آرامشی که دارند شکنجه می دهد، آنها را به هذیان عظمت یا سرسام تعقیب و آزار مخالفان سوق می دهد و ملت ها را تلخ، مغرور، تحمل ناپذیر و پرمدعا می کند. او در ادامه به سخن نیچه نیز استناد می کند که با همه مخالفتی که با اخلاق جاری زمانه اش داشت، باز در پناه آن به تاریخ می تاخت و بر آن بود که نه فقط تاریخ به عنوان امری که اشتغال به آن انسان را از جسارت و اقدام که لازمه عمل است باز می دارد، بلکه وقتی این اشتغال عادت ذهنی انسان شود و در وجدان نفوذ کند، در عمل به تحسین و ستایش دربست برای آنچه پیروزی و پیشرفت خوانده می شود، تبدیل می شود و بدینگونه به قبول و تسلیم بت پرستانه نسبت به تمام وقایعی که روی داده است، منجر می شود و با آنچه باید باشد تضاد بارز دارد(تاریخ در ترازو، تهران، امیرکبیر،۱۳۷۰: ص۱۵- ۱۶).
زرین کوب به طور طبیعی به نقد این نگره پرداخته و با این بیان که تاریخ درست می تواند برای تحقق انسانیت و اخلاق بکار آید و مایه عبرت آدمیان گردد، به دفاع از آن می پردازد، اما جدای از علاقه مندی هایی که علی القاعده تاریخ پژوهان نسبت به آن دارند و می کوشند تا دامن آن را از اتهام غیراخلاقی بودن بپالایند، اما با تاسف باید اذعان کرد تاریخ نویسی و تاریخ پردازی در ایران کنونی، به چند جهت قطعا در تعارض با اخلاق است:
اول. تاریخ های معطوف به هدف(به تعبیر زرین کوب، تاریخنویسان متعهد=کسانی که که اصرار دارند چیزی را به نفع/ خوشایندی کس/کسان/باوری به کرسی بنشانند) بی توجه به آنچه در گذشته تاریخی رخ داده (حقیقت تاریخی)، به قاعده توجیه وسیله به هدف، آشکارا و به قصد خیر و تقرب! دست به تحریف تاریخ زده و آنچه پسندشان است را به گذشتگان نسبت می دهند و این چیزی جز دروغ نیست.
دوم. دسته ای دیگر به شوق و شعف داشته های باستانی، زبان به مدح و ستایش ناصحیح آنها گشوده و آرمان های خویش را با اسطوره سازی دنبال می کند و متقابلا به نفی ادوار و فکت های دیگر تاریخی روی می کنند و این چیزی جز رفتار غیر اخلاقی نیست.
سوم. ازمنظر پیش گفته، خود برترانگاری/غرور تاریخی سر بر می آورد که خود نااخلاقی ترین خصلت است. غرور تاریخی، در مقابل غرور فردی،غرور ملی، غرور دینی و ...، نوعی خودبرترانگاری یا کبری است که دامنگیر مردمی می شود که به ویژه دچار سرخوردگی کنونی اند.
چهارم سستی و تنبلی یا آماده خوری غیر اخلاقی برآمده از چنین میراثی است که تاریخ در اختیار امروزیان گذاشته و گویی افتخار به همان ها، برای همه نسل ها کافی است. مغالطه منم آن کس که رستم بود پهلوان، تصویر چنین افرادی است.
پنجم. در نهایت خود توجیه گری غیر اخلاقی است که با فرافکنی های تاریخ محور، صورت می گیرد و به قاعده علیت، همه ضعف ها و ناتوانی های امروزی معلول کردوکار گذشتگان دانسته می شود، پس بی هیچ دغدغه ای باید در آنچه به عنوان تاریخ و بهره مندی از آن مطرح است، تجدید نظر کرد تا از نااخلاقی بودن نجات یابد.
تاریخ موقعی می تواند مفید و اخلاقی باشد که به درستی، روشمند و بدون پیش داوری نوشته شود.
* عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. a.vasei@isca.ac.ir
نظر شما