امیرحسین ذاکرزاده، مؤلف کتاب «گنجواره بهارستان» که به‌تازگی منتشر شده است و به معرفی عکسها و تصاویر تاریخی موجود در کتابخانه‌ی مجلس می‌پردازد- مقدمه‌ای در تابستان 1384 بر این کتاب دارد که نشان می‌دهد چگونه این عکسها و تصاویر جمع‌آوری، سازماندهی و آماده برا ی ارائه به پژوهشگران شد. این گزارش از آن جهت تقدیم می‌گردد که سایر مجموعه‌داران دولتی و خصوصی نیز طرحی بیندازند تا بتوانند مجموعه‌های خویش را بهتر به پژوهشگران ارائه نمایند.
جمع‌آوری، سازماندهی و معرفی عکسهای تاریخی هرکشوری، یکی از ضروریات برای ماندگاری تاریخ تمدن آن کشور به شمار می‌رود. ایران با اینکه دارای عکسهای تاریخی زیادی است، ولی محققین از لحاظ دسترسی به این اسناد ارزشمندِ تصویری در فقر به سر می‌برند. این امر دلایل گوناگونی دارد که از آن جمله‌اند: عکسهای تاریخی ایران بسیار پراکنده‌اند و در مراکز گوناگونی نگهداری می‌شوند؛ عکسهای تاریخی ایران شناسایی نشده‌اند؛ تعداد نیروهای متخصص و با تجربه برای شناسایی عکسها بسیار اندک است و شاید بتوان گفت که تعداد آنها در کشور از تعداد انگشتان دو دست کمتر باشد؛ بودجه‌ای کافی برای سازماندهی و معرفی عکسها اختصاص داده نمی‌شود؛ تعداد زیادی از مسئولین، این عکسها و منابع مهم را ارث خانوادگی و پدری خود می‌دانند و اجازه نمی‌دهند که آفتاب و مهتاب روی این عکسها را ببینند، و چون معمولاً خود نیز همت و دانش کارکردن بر روی این اسناد را ندارند، آنها را در پستو‌ها مخفی کرده تا شاید روزی فرجی شود و همت و دانش انجام این کار را پیدا کنند و آنها را با نام خود منتشر نمایند.
هم اکنون در ایران مراکز مختلفی هستند که دارای تعداد زیادی عکسهای تاریخی‌اند؛ مراکزی مانند آلبوم‌خانه کاخ گلستان که بیش از چهل هزار عکس تاریخی در اختیار دارد، و از جهت قدمت مهمترین آرشیو عکس ایران است. مرکز اسناد نهاد ریاست جهموری، کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، وزرات امور خارجه، بنیاد پژوهشی پارسه، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و ....
از میان نهادهای نامبرده شده تعدادی تا به حال مجموعه‌هایی را منتشر کرده‌اند که شایان تحسین و تشکر است، ولی در مقابل آنچه که به جا مانده بسیار اندک است. حالت ایده‌آل برای سازماندهی عکسهای تاریخی ایران این است که یک آرشیو ملی عکس و اسلاید در کشور تشکیل شود و تمام عکسهای موجود در نهادهای گوناگون در این آرشیو ملی نگهداری شود، ولی مطمئناً این آرشیو هیچ گاه تشکیل نخواهد شد، چرا که نبود حس همکاریِ جمعی در میان برخی از ما ایرانیان یقیناً در اینجا خودنمایی خواهدکرد، پس می‌توان به حداقل اکتفا کرد و آن اینکه عناوین عکسهایی که شناسایی شده و یا می‌شود در یک بانک اطلاعاتی ملی ثبت شود تا محققین بتوانند به راحتی اسناد مورد نظر خود را جستجو و پیدا نمایند. البته پس از این مرحله، در اختیار محققین قرار گرفتن نسخه‌ای از عکسها منوط می‌شود به این که مسئول محترم مربوطه تصور نکند که با در اختیار گذاردن این عکسها بی‌کار خواهد شد و یا دیگر کارهای نخواهد بود تا مدت سی سال خدمت خود را به راحتی با بهانه آنها سپری نماید.
در میان مراکز نامبرده شده شاید کتابخانه مجلس دارای کمترین تعداد عکسهای قاجاری باشد و هم اکنون در یک اقدام انقلابی، کلیه‌ی این عکسها را منتشر و در اختیار محققین این مرز و بوم قرار می‌دهد. چرا که این عکسها رامتعلق به خود نمی‌داند و معتقد است که کتابخانه مجلس طی سالهای طولانی فقط امانتداری صادق بوده و این عکسها متعلق به ایران و ایرانی است، و اکنون که امکانش فراهم شده باید آنها را به صاحبان اصلی‌اش یعنی ملت ایران بازگرداند. در اینجا بی‌مناسبت نیست که به تاریخچه مختصری در مورد سازماندهی عکسهای موجود در کتابخانه مجلس اشاره شود. کتابخانه مجلس از تاریخ تأسیس رسمی آن (1287 شمسی) تا سال 1375 شمسی طبق اساس‌نامه قدیمی خود کار می‌کرد. در این سال اساس‌نامه جدیدی برای کتابخانه تدوین شد که مسئولیتهای جدیدی را برای آن تعریف می‌کرد. این اساس‌نامه در تاریخ سیزدهم آذرماه هزار وسیصد و هفتاد و پنج در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ پنجم دی ماه هزار و سیصد و هفتاد و پنج به تأیید شورای نگهبان رسید.
در اساس‌نامه جدید واحدی به نام «واحد سمعی و بصری» تعریف شده بود که راه‌اندازی آن تا تیر ماه 88 یعنی زمان ریاست حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد علی احمدی ابهری به طول انجامید. در آن تاریخ واحد سمعی و بصری کتابخانه به مسئولیت اینجانب راه‌اندازی گردید. اولین کار این واحد خرید و تهیه تجهیزات سمعی و بصری لازم بود سپس کار جمع آوری عکسهای تاریخی مجلس شروع شد، و خوشبختانه عکسهای زیادی از ساختمانهای مختلف و کشوی میزهای مختلف جمع آوری گردید. تعدادی از این عکسها دارای آلبوم و تعدادی بدون آلبوم بود. عکسها به چند گروه تقسیم شد که عبارتند از: عکسهای مجلس شورای اسلامی ـ که تعداد شان بسیار کم است، عکسهای مجلس شورای ملی، و عکسهای مجلس سنا، که عکسهای این دو مورد اخیر عمدتاً مربوط به موضوعاتی از قبیل سالگرد جشن‌های مشروطیت، سفر هیأت‌های پارلمانی خارجی به ایران و افتتاحیه‌های مجلسین ملی و سناست. همچنین کتابخانه دارای تعدادی آلبوم مربوط به دوره قاجاریه است ـ یعنی همین عکسهایی که اکنون اقدام به انتشار آنها شده است ـ طی یادداشتی که در آخر چند آلبوم وجود دارد توسط حاج میرزا یحیی دولت آبادی گردآوری گشته است. یکی از این یادداشت‌ها به شرح زیر است:
«بعضی ایلات - فواید عامه - صنایع و غیره، در سال 1328 هجری برای نمایش در کنگره نژادی لندن به جمع‌آوری این آلبوم دیگر موفق گشته، آنها را به لندن برد و پس از نمایش دادن به ایران عودت داده شد - حاج میرزا یحیی دولت آبادی».
دولت‌آبادی که نماینده ایران در آن کنگره بود سعی کرده عکسهایی با موضوعات مختلف گردآوری کند تا نشان دهنده‌ی یک شمای کلی از ایران باشد. این که وی این عکسها را از کدام منابع تهیه کرده مشخص نیست ولی به احتمال زیاد یکی از منابع وی آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان بوده است.
همان‌طور که گفته شد این عکسها موضوعات مختلفی را در بر می‌گیرد، موضوعاتی مانند: بناهای تارخی (بخصوص تخت جمشید)، رجال، اقوام گوناگون ایران، صنایع دستی، انقلاب مشروطیت و ....
پس از فراهم آوری و دسته بندی نوبت به مرحله‌ی شناسایی عکسها رسید که مشکل عمده مربوط به عکسهای مجلس شورای ملی و مجلس سنا بود. برای شناسایی عکسهای مجلس شورای ملی از همکاری جناب آقای محمدحسین عباس‌میرزایی بهره‌مند شدم. ایشان به مدت سه دوره از نمایندگان مجلس شواری ملی بودند یعنی دوره‌های 22، 23، و 24 مجلس شورای ملی (در اواسط دوره 24 انقلاب اسلامی به پیروزی رسید).،
ایشان به تناوب در کتابخانه حاضر می‌شدند و پس از قرار دادن یک برگ کاغذ پوستی روی عکسها روی این کاغذ‌ها اسامی افراد نوشته و شناسایی می‌شدند. برای شناسایی عکسهای مربوط به مجلس سنا از جناب آقای محمد افراسیابی از کارمندان اسبق مجلس سنا و شورای اسلامی و از آقای عیسی کا وه کارمند اسبق مجلس سنا استفاده شد. آقای کاوه در دوره کاری خود پست‌های مختلفی را داشته و رجال زیادی را می‌شناخته، از جمله وی مدتی مسئول حضور و غیاب سناتورهای مجلس سنا بوده و یا در مراسم ختم و عزای رجال شرکت می‌کرده و جلوی درب می‌ایستاده و چون رجال زیادی را می‌شناخته نام حضار را نوشته و در آخر مراسم به صاحبان عزا تقدیم می‌کرده، در جریان کوتای ننگین و آمریکایی سال 32 در تمام مخفی گاه‌های ارشتبد فضل‌الله زاهدی با وی بوده و در ضمن پیش‌مرگ وی به شمار می‌رفته است. با این حال بیشتر عکسهای مربوط به سنا، توسط جناب آقای افراسیابی شناسایی شد، چرا که بر خلاف آقای کاوه ایشان وقت بیشتری را به کتابخانه اختصاص دادند و با جدیت و علاقه زیادی کار را به پیش برده و به اتمام رساندند.
پس از مرحله شناسایی، کاربرگه‌یی را برای عکسها طراحی کردم که برای هرعکس یک کار برگه نوشته می‌شد. تعدادی از اطلاعات درج شده در این کاربرگه عبارت بود از: عنوان، موضوع و یا مناسبت عکسبرداری، تاریخ عکسبرداری، ابعاد عکس، افرادی که در عکس وجود دارند، مشاغل افراد و... .
بنده تا هنگامی که در کتابخانه مجلس خدمت می‌کردم کار نوشتن بیش از دو سوم کاربرگه‌های مربوط به مجلس شورای ملی و تمام عکسهای مربوط به مجلس سنا و تمام عکسهای دوره قاجاریه را به انجام رساندم. پس از این مرحله تمام اطلاعات کاربرگه‌های مذکور در شبکه کامپیوتری کتابخانه ورود اطلاعات شد و هم اکنون محققین می‌توانند به راحتی با مراجعه به بانک اطلاعاتی عکسهای تاریخی کتابخانه مجلس، عکسهای مورد نظر خویش را جستجو و دریافت نمایند.
در ضمن واحد سمعی و بصری کتابخانه مجلس دارای گنجینه‌ای صوتی نیز هست و آن مربوط است به مذاکرات دوره‌های آخر مجلس شورای ملی. این گنج نیمه‌سوخته بر روی تعداد زیادی نوارهای ریل قدیمی قرار داشت که به علت مرور زمان دچار خُردشدگی گشته بود. برای احیاء این دفینه لازم بود که در آغاز از میدان کهن توپخانه دستگاهی جهت پخش آنها تهیه شود. پس از تهیه دستگاه پخش، محتوای صوتی این ریلها به کامپیوتر منتقل شد، و پس از آن تبدیل به فرمت MP3 گشته و برروی لوح فشرده منتقل شد. و به حمدالله توانستم چیزی در حدود هزار ساعت از این مذاکرات را از خطر نابودی نجات دهم. علاوه بر این دارای چند صفحه‌ی گرامافون تاب برداشته از سخنرانی‌های محمد رضا پهلوی بودیم که آنها هم پس از خرید یک دستگاه گرامافون به طریق بالا در موردشان عمل شد.
برگردیم به موضوع عکس. کتابخانه مجلس گرچه برای اولین بار است که مجموعه‌ای از عکسهای خودرا منتشر می‌نماید، ولی امکانات زیادی را جهت استفاده محققین از عکسهای تاریخی در محل خود فراهم آورده است. یکی دیگر از این خدمات تهیه فهرست عکسهای روزنامه اطلاعات از آغاز تأسیس تا هفتاد سال پس از آن است. برای انجام این کار پس از طراحی یک کاربرگه مخصوص دوره‌ی هفتاد ساله روزنامه اطلاعات به طور کامل ورق زده شد و برای هرکدام از عکسهای مورد نظر در این پروژه یک کاربرگه نوشته شده است. تعدادی از اطلاعات این کار برگه عبارت است از: عنوان عکس یا مناسبت عکسبرداری، ابعاد عکس، افرادی که در عکس حضور دارند، شغل افراد، تاریخ و شماره روزنامه اطلاعات که عکس در آن تاریخ یا شماره به چاپ رسیده است و... .
پس از تهیه این کار برگه‌ها توسط واحدسازماندهی، اطلاعات آنها وارد شبکه کامپیوتری و اطلاعاتی کتابخانه گشته و محققین می‌توانند با داشتن هرکدام از اطلاعات گفته شده به جستجو عکس مورد نظر خود پرداخته و با مراجعه به واحد نشریات کتابخانه مجلس از عکس مورد نظر استفاده کنند.
برای انجام کل کارهای بالا چیزی در حدود چهارده هزار کاربرگه توسط این جانب نوشته شده است. به هرحال امیدوار هستم کارهای گذشته‌ی تعدادی از مراکز که قسمتی از عکسهای تاریخی‌شان را به چاپ رسانده‌اند، مانند: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، و آلبوم‌خانه کاخ گلستان، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و همچنین افرادی که دارای آرشیوهای خصوصی هستند و کارهایشان را به چاپ رسانده‌اند (البته به جز افرادی که آرشیوهای خصوصی خود را با کیفیت بسیار بد و به عمد با رنگ‌های خاص چاپ کرده‌اند به طوری که برای هیچ محقق و نویسنده‌ای قابل برداشت و چاپ نیست)، مستمراً تکرار شده و در اختیار عموم قرار گیرد. این کاری است که خارجی‌ها هم سال است شروع کرده‌اند و عکسهای تاریخ ایران را که توسط خارجی‌ها در ایران گرفته شده و یا به هرطریقی سر از آرشیو آنها درآورده است را چاپ می‌کنند و یا در سایت‌های اینترنتی منتشر کرده و در اختیار عموم قرار می‌دهند. مجموعه عکسهای افرادی مانند: ویوله، اشمیت، سوریوگین، هولتر، مونتابونه و... (در جای خود درباره این افراد توضیح داده خواهد شد).
عکسهای منتشر شده در این کتاب[گنجواره بهارستان] توسط نرم افزار فتوشاپ مورد مرمت قرارگرفته است و هدف اولیه در دردسترس قرار دادن عکسهای خوب جهت استفاده در کتب محققین و نویسندگان و همچنین برای عموم مردم بوده است. اما در این میان اگر متخصصین رشته‌های خاص مانند: متخصصین مرمت کاغذ، متخصصین و محققین داروها و لوازم اولیه تاریخی عکاسی، متخصصین رشته‌ی مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی و ...که نیاز به اصل عکسها با همان رنگ‌ها و فرسودگی‌ها وبدون هیچ کمی و کاستی دارند می‌توانند به واحد سمعی و بصری کتاب خانه مجلس مراجعه کرده و از نزدیک برروی اصل عکسها مطالعه و تحقیق کنند. نکته دیگر اینکه بعضی از عکسهای موجود در این کتاب شناسایی نشده‌اند و به همین دلیل به ذکر زیر نویس موجود در اصل عکسها بسنده شده است و این زیرنویس‌ها نیز عکس را بصورت کلی معرفی کرده است.
/6262
نظر شما