خواب تلخ تاریخ ایران: باستان شناسی متوقف شد

امید سلیمی بنی: کاوش های باستان شناسی در ایران متوقف شده است. سایتهای پرتعداد باستان شناسی در سراسر کشور روزهای سوت و کوری را می گذرانند، زیرا سازمان میراث فرهنگی، کاوش و حفاری های باستان شناسی را در کشور متوقف کرده است.

هر چند رسما از سوی دولت، دلیل این توقف اعلام نشده، ولی کارشناسان می گویند دو دلیل اصلی این توقف، کمبود نیروی انسانی مجرب و فقدان بودجه لازم است.

برخی کارشناسان نیز دلایلی به جز کمبود بودجه و نیروی انسانی را در توقف حفاریها، موثر می دانند. به گفته آنان، به دلیل مداخلات مقامات اداری و استانی، کاوش های باستان شناسی در بیشتر سایت‌های باستانی کشور متوقف و یا به شدت دشوار و غیر تخصصی شده، هر چند دولت درباره این فرض نیز ترجیح داده سکوت، پیشه کند.

اکنون تبعات این توقف، یکی بعد از دیگری مشخص می شود. با متوقف شدن حفاری در سایتهای باستان شناسی، نگرانی از حفاظت آثار باستانی نیز بالا گرفته، چون به گفته کارشناسان، زمانی که میزان کاوش و پژوهش و پروژه ها کاهش می یابد، وضعیت حفاظت از آثار به دست آمده هم زیرسوال می رود.

علاوه بر این، تخریب سایتهای باستان شناسی شناخته شده و ناشناخته نیز از تبعات، توقف کاوشهای باستان شناسی در کشور است. گفته می شود تنها در یک استان کشور، مانند استان فارس، تعداد بیشماری از سایتهای باستان شناسی و شهرهای مربوط به دوران ساسانیان، به دلیل آبگیری سدها از بین می رود و این خطر در مناطق دیگر کشور مانند منطقه تیمره، واقع در مرز مشترک استانهای اصفهان، مرکزی و لرستان نیز به چشم می خورد.

در این منطقه نیز آبگیری سد تازه ساخته شده گلپایگان، غرق شدن تعداد زیادی از آثار باستانی به جدا مانده از دوران پیش از اختراع خط را قطعی کرده است.

دکتر فرزاد فروزانفر متخصص انسان شناس در پژوهشکده باستان شناسی می گوید توقف کامل بیشتر فعالیت هایی که تحت عنوان مجموعه پروژه های بزرگ در استان های مختلف کشور صورت گرفته همچنان ادامه دارد. به گفته وی کاوش در محوطه هایی چون ری باستان، سلطانیه زنجان، هگمتانه همدان، زیویه سقز، تخت سلیمان تکاب، معبد آناهیتای کنگاور، شوش و هفت تپه، ازبکی، سیلک، شهرسوخته در سیستان و بلوچستان و بسیاری محوطه های دیگر که بیش از ده سال انجام می شود، متوقف شده است.

وی به عنوان نمونه به پروژه های بزرگی چون سیلک، اریسمان ، شهر سوخته اشاره می کند که ازجمله پروژه های بزرگ سازمان میراث فرهنگی بوده و اکنون دچار رکود شده اند. وی با اعلام وضعیت بحرانی و توقف پروژه‌های بزرگ باستان شناسی  می گوید:" پروژه شهر سوخته از جمله بزرگ ترین پروژه هایی بود که مدت 12 سال به طور پیوسته و طی 12 فصل کاوش مورد بررسی قرار گرفت و با نتایج و دستاوردهای ارزشمندی که بازتاب جهانی داشت، هر سال ادامه می یافت اما به رغم موفقیت های درخشان این کاوش ها، این فعالیت ها در فصل 13 کاملا متوقف شد."

قهر باستان شناسان با میراث فرهنگی

اهل فن، اصلی ترین عامل توقف پروژه های باستان شناسی را فقدان نیروهای مجرب و کاردان می دانند. اردشیر اوجی، کارشناس میراث فرهنگی در این رابطه به خبرآنلاین می گوید: "با تغییر در ساختار پژوهشگاه میراث فرهنگی، این پژوهشگاه، نیروهای متخصص خود را از دست داد. همچنین انتقال پژوهشکده میراث فرهنگی به شهر شیراز، رفتار نامناسب مسئولان با کارشناسان و اعضای هیات علمی شاغل در این مجموعه به همراه مکان نامناسبی که در اختیار این مجموعه قرار گذاشته شد، باعث ریزش نیروهای مختصص از پژوهشکده شد."

به گفته این فعال میراث فرهنگی، با ادامه این شرایط، بسیاری از باستان شناسان خبره و کارمد خود را بازنشسته کردند یا از سازمان میراث فرهنگی خارج شدند، در حقیقت تعداد اندکی از آنها اجبارا خود را به شیراز رساندند و به کار ادامه دادند.

گفته می شود پس از انتقال این پژوهشگاه از تهران به شیراز، نیروی چهارصد و هشتاد نفری  پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و معاونت میراث فرهنگی به هشتاد نفر تقلیل یافت. از جمعیت 48 نفری کارشناسان و اعضای هیأت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی نیز 40 نفر به دلایل مختلف، به کار خود ادامه ندادند و هم اکنون تنها 8 نفر کارشناس و عضو هیات علمی در این مرکز، به صورت ثابت و حضوری به کار اشتغال دارند.

گفته می شود از کارکنان خروجی این پژوهشگاه، تعدادی دورکار شدند و تعدادی عطای سازمان را به لقایش بخشیدند و بیست و شش نفر از باستان‌شناسان با تجربه و پیشکسوت پژوهشکده در اعتراض به این تصمیم نادرست، خود را پیش از موعد بازنشسته کرده اند.

اروجی، این ریزش نیرو را "ضربه مهلک" به باستان شناسی کشور، تعبیر می کند: " واقعا در ماجرای خروج پژوهشگاه از تهران، باستان شناسی کشور ضربه مهلکی خورد. بعد از انقلاب این پژوهشکده تازه شروع به کار جدی کرده بود و تاریخ کشور را بر اساس پژوهشهای باستان شناسی بومی و ایرانی بررسی می کرد. متاسفانه در دوران سابق، برخی از باستان شناسان خارجی، آثار تاریخی ایران را خارج می کردند و یا از بین می بردند، ولی این پژوهشکده توانسته بود در اوج فعالیت خود، نگاه تازه ای را در باستانشناسی کشور ایجاد کند."

وی درباره نبود نیروی کافی برای کاوشهای باستان شناسی می افزاید: "سرپرست هیات باستان شناسی را نمی توان یک روزه ساخت. به راحتی نمی توان سرنوشت سایت باستان شناسی را در اختیار هر کسی قرار داد. متاسفانه احساسات آدمهای باتجربه و کسانی که باعث افتخار ایران بودند، از برخوردهای اخیر جریحه دار شد و این نقطه ضعفی برای عملکرد سازمان میراث فرهنگی است."

به جز بحث نیروی انسانی، ماجرای کمبود بودجه نیز دلیل اصلی دیگری برای به محاق رفتن باستان شناسی امروز ایران است.

پول برای حفاری نیست

نبود بودجه لازم برای حفاری، در سخنان کارشناسان این رشته، ترجیع بندی تکراری است. به عنوان مثال، مسئول حفاری در یکی از سایتهای باستان شناسی استان مازندران می گوید کاوش اضطراری در قلعه کنگلو به دلیل کمبود بودجه رد شد به گفته سامان سورتیجی عضو هیات علمی باستان‌شناسی و سرپرست کاوش قلعه کنگلو، با آنکه در سال گذشته طرح مذکور به سازمان میراث ارائه و مجوز آن صادر شده بود ولی به دلیل عدم تامین اعتبارات مورد نیاز از سوی اداره میراث فرهنگی استان مازندران به دلیل کم بود بودجه، اجرایی شدن این طرح و آغاز کاوش اضطراری در گورستان این منطقه رد شده است.

همچنین 1600 سایت باستان شناسی در استان سیستان و بلوچستان نیز به دلیل فقدان بودجه لازم، معطل مانده اند و از فعالیت در آنها خبری نیست.

رضا مهرآفرین باستان‌شناس استان سیستان و بلوچستان این باره می گوید: "طی 2 سال با پیمایش و بررسی‌های میدانی و سیستماتیک بالغ بر 1600 محوطه باستانی شناسایی کردیم که در قالب 30 مجلد تحویل سازمان میراث فرهنگی شد. به طوری‌که با ذکر مشخصات دقیق و مفصل هر باستان‌شناسی بتواند با انتخاب یک محوطه، از سوی سازمان میراث فرهنگی مجوز گرفته و حفاری انجام دهد."

به گفته این کارشناس، " این استان سالانه  بیش از 2 سایت را نمی تواند معرفی و  مجوز حفاری دهد چراکه حفاری ها بودجه های زیادی می‌طلبد. سیستان و بلوچستان به دلیل تعداد وسیع محوطه های باستانی قادر به انجام فعالیت‌های گسترده نیست."

کارشناسان می گویند کاوش در محوطه های تاریخی سیستان و بلوچستان در جلگه جازموریان، منطقه باستانی چاه هاشم، اسپیدژ، سرباز، سراوان، بمپور، ایرانشهر، دامین، خاش، نیکشهر، کنارک، قصرقند، باهوکلات، چابهار، حوزه دریای عمان و بسیاری شهرهای دیگر به دلیل  فقدان بودجه، صورت نمی گیرد.

همچنین فعالیت در سایتهای تاریخی معروف مانند منطقه باستان شناسی تالش و تپه های سیلک کاشان  نیز با وجود دستاوردهای شایان توجه، متوقف شده است.

دکتر فروزانفر، باستان شناس مطرح کشور درباره توقف حفاریهای باستان شناسی، احتمال کمبود بودجه را مطرح می کند، ولی در پایان می گوید:"به درستی نمی دانم ریشه و علت اصلی در بروز این مشکلات و رکود پژوهشی در سایت های باستانی کشور چیست."

به نظر می رسد بازسازی اعتماد از بین رفته میان باستان شناسان و سازمان میراث فرهنگی، دعوت به کار مجدد از استادان این رشته و فراخوان گروه هایی که همکاری خود را به دلایل مختلف با پژوهشگاه باستان شناسی کشور قطع کرده اند، می تواند مشکل توقف باستان شناسی در کشور را رفع کند، مشروط به آنکه نباید از عودت بودجه های هدایت شده این سازمان به بخش گردشگری غافل شد. بودجه هایی که گفته می شود از معاونت میراث فرهنگی، به گردشگری منتقل و خرج توسعه گردشگری خارجی شده ولی عملا، نتیجه چندانی عاید کشور نکرده است.

/47233