چرا روسیه سرسختانه از سوریه حمایت می کند؟

*جهانگیر کرمی
روسیه، به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت، به پیش نویس قطعنامه ای که خشونت ها در سوریه را محکوم و حکومت بشار اسد را تحریم می کرد، رأی مخالف داده و از تصویب آن جلوگیری کرد. تلاش و پافشاری روسها در حمایت از بشار اسد و دولت سوریه این روزها در کانون توجهات رسانه های جهان قرار گرفته است. اما در تحلیل دلایل و ریشه های این مسئله باید به چند نکته توجه داشت:
اول اینکه سوریه در منطقه خاورمیانه برای روسیه یک فرصت استراتژیک و در واقع جزء بقایای آخرین متحدان دورۀ شوروی است. از طرفی در شرایط فعلی، حمایت از متحدین در منطقه ای که موازنۀ بازیها و تحولات به زیان روسیه قلم خورده است، این مسئله موضوعی حیثیتی برای روسیه می باشد. این موضوع را باید در کنار نگرانی های روسیه از قدرت مندی بیشتر ترکیه و نیز قدرت یابی جریان های اسلام گرای سلفی و اخوانی در نظر گرفت.
ملاحظات اقتصادی نیز بخش دیگری از دلایل این حمایت هاست. مبادلات تجاری تسلیحاتی سوریه با روسیه حدود 1 میلیارد دلار و مبادلات تجاری غیرتسلیحاتی میان دو کشور نیز در حدود 1 تا 5/1 میلیارد دلار است. اگرچه این رقم خیلی مهم نیست، اما این مسئله در خور توجه است که روسیه شریک اصلی و اولین فروشنده تسلیحات به کشور سوریه است و این یک شراکت با قدمتی 45 ساله می باشد. در تحلیل این شراکت باید گفت که این امر برای سوریه بیشتر در جهت حفظ موازنۀ استراتژیک با اسراییل است و برای روسیه در جهت حفظ نفوذ استراتژیک برای محدودسازی ترکیه و حضور در معادلات خاورمیانه. از این رو حفظ ارتباط تسلیحاتی، و پایگاه نظامی و طبعاً حفظ حکومت بشار اسد از اولویت های مهم روسهاست.
نکتۀ بعدی اینکه بازگشت پوتین به قدرت به نوعی با دوره ای از ابهام در وضعیت روابط روسیه و امریکا و نیز مشکلات و پیچیدگی های سیاست خاورمیانه ای روسیه همراه شده و روسیه عملاً به بازیگر منفعل منطقه تبدیل شده و این موضوع تلاش برای نقش آفرینی در صحنه تحولات سوریه به همراه ایران را دو چندان کرده است.
در کنار چنین وضعیتی باید به دورنمای تهدیدات و مشکلاتی که روسیه در قبال تحولات منطقه در حوزۀ داخلی و منطقه ای برای خود می بیند نیز اشاره کرد. حضور 30 میلیون مسلمان داخل روسیه و 60 میلیون مسلمان در منطقه خارج نزدیک (در آسیای مرکزی و قفقاز)، موقعیت ویژه ای در شرایط فعلی به این امر داده است. کشورها و متحدینی که در معرض آسیب از خیزش های احتمالی این مسلمانان قرار دارند و از طرفی امکان آغاز حمایت جریان های اسلامی به قدرت رسیده در خاورمیانه در آینده از مسلمانان روسیه و منطقۀ خارجِ نزدیک نیز یکی از مسائلی است که طبیعتاً برای روسیه آیندۀ مبهم و مشکلی را ترسیم کرده است.
در چنین شرایطی روسیه سعی دارد با مخالفت با قطعنامه های شورای امنیت که دولت سوریه را در تنگنا قرار می دهد، مخالفت کند. اما مخالفت سوریه یک مبنای حقوقی مهم دارد و آن این که شورای امنیت سازمان ملل متحد نباید در امور داخلی کشورها و موضوعات مرتبط با ملت ها مداخله نماید. اما با این حال این مخالفت ها محدودیت هایی نیز به همراه دارد و آن اینکه روسیه نمی خواهد چهرۀ شخص پوتین و نظام سیاسی آن در جهان، در شرائط کنونی داخلی و موج اعتراضات ضدحکومتی در شهرهای بزرگ روسیه به خاطر انتخابات دوما مخدوش شود و دولتمردان این کشور به عنوان حامی نظام های سیاسی مادام العمر و موروثی به جای مانده از گذشته معرفی شوند. به عبارتی در فضای افکار عمومی و تبلیغاتی جهان، دولت روسیه به این مسئله نیز توجه دارد که خیلی به حمایت از حکومت های اقتدارگرا در مقابل امواج حرکت های مردمی متهم نشود. این موضوع به ویژه در آستانه انتخابات ریاست جمهوری این کشور می تواند در داخل و خارج دردسرآفرین و حیثیت زدا باشد.
اما در مورد سوریه هم باید واقعیت را دید که وضعیت تا حدودی متفاوت از سایر دولت های عربی است. به عبارتی گروههایی که به دنبال کسب قدرت در سوریه هستند، بخش مهمی از آنها از گروههای سلفی و اخوانی تشکیل شده اند که می توانند محدودکنندۀ فضای آزادی و دموکراسی در کشور باشند. بخش مهمی از مردم سوریه شامل علوی ها، دروزی ها، کردها، مسیحی ها و حتی اهل سنت مرکز با یک حکومت مذهبی سلفی و اخوانی مشکلات جدی پیدا خواهند کرد. همچنین طنز تلخ موضوع آنست که قطعنامه پیشنهادی عمدتاً محصول تلاش های قطر و عربستان است که غیر دموکراتیک ترین حکومت های روی زمین هستند و مفهومی به نام انتخابات در ادبیات سیاسی آنها وجود ندارد. از این رو، در مورد سوریه شاید اندکی این فضا جدی نباشد و از این رو برای درک واقعیات باید همۀ جوانب امر در نظر گرفته شود.
اما به هر حال افکار عمومی و رسانه های غربی تلاش دارند از دولت روسیه و حمایت های مسکو از بشار اسد چهره ای منفی ترسیم کنند و روسیه نیز تاکنون در مقابل قطعنامۀ ضدسوری مقاومت نموده و تاکنون در سه مرحله با پیش نویس قطعنامۀ شورای امنیت مخالفت کرده است.
البته دولت روسیه نیز دارای یکسری محدودیت هایی است و با همۀ این تفاسیر معلوم نیست تا چه زمانی می تواند به روند مخالفت و یا وتوی قطعنامه ها به طور قطعی ادامه بدهد. از این رو این احتمال وجود دارد که در روند چانه زنی های آینده و گفتگوهایی که با طرف هایی غربی صورت خواهد گرفت، روسیه نیز به یک قطعنامۀ معتدل تری که بتواند روند اصلاحات را در سوریه شروع کند، رأی مثبت بدهد. موضوع مذاکرات با مخالفانِ دولت سوریه در مسکو نیز در همین راستاست تا هم از فشار افکار عمومی جهانی و هم احیاناً فضای انتخاباتی ملتهب در داخل روسیه دور شود و هم اینکه بتواند حکومت سوریه را از این شرایط دور کند.

*دانشیار مطالعات روسیه در دانشگاه تهران
26349